Dane ogólne:
Liczba taksonów w Kolekcji Narodowej Odmian Uprawnych Róż: ok. 1000
Liczba taksonów w Ogrodzie Testowym Nowych Odmian Róż: zmienna
Powierzchnia: ok. 1 ha

Róża to jeden z najważniejszych rodzajów roślin ozdobnych, istotny użytkowo, kulturowo i gospodarczo. Kolekcja Narodowa Odmian Uprawnych Róż pełni w Ogrodzie Botanicznym funkcje:

• edukacyjne i dydaktyczne (miejsce zajęć dla uczniów, studentów i praktykantów);
• badawcze i naukowe (prace badawcze i naukowe);
• historyczne (gromadzone są gatunki i odmiany, które miały znaczenie w hodowli oraz przedstawiciele uprawianych dawniej gatunków i grup róż);
• dziedzictwa kulturowego (taksony o ogromnym znaczeniu dla kultury, historii, architektury, literatury, ważne dla różnych dziedzin życia, upamiętniają ważne zdarzenia, osoby, miejsca, odmiany hodowli polskiej).

Róża towarzyszy człowiekowi od tysięcy lat. Początkowo jej owoce były pożywną przekąską, a później, wraz rozwojem cywilizacji i kultury, kwiaty stały się jedną z najważniejszych roślin ozdobnych. Początki uprawy róż ogrodowych wywodzą się prawdopodobnie, jak i innych roślin, z Mezopotamii. Wzmianki o nich spotyka się w historii Persji i Babilonu, gdzie zakładano pierwsze rosaria i gdzie rosły w ogrodach legendarnej królowej Semiramidy. Róże ceniono w Egipcie, Tracji, Chinach i Japonii oraz Grecji i Rzymie. Krzewy róż sadzono od tysiącleci tak w ogrodach monarchów, jak i przy świątyniach i domach zwykłych obywateli wszystkich rozwijających się kultur Europy, Azji, północnej Afryki. Podboje rzymskie rozpowszechniły najdawniej uprawiane róże na kontynencie europejskim. Następnie róże Wschodu przywozili ze sobą krzyżowcy, sadząc je w ogrodach klasztornych i swoich posiadłościach. Natomiast róże z Dalekiego Wschodu pojawiły się w Europie wraz z rozwojem kolonializmu, podboju nowych kontynentów, oraz – rozwojem komunikacji. W XVIII i XIX wieku rozwój nauki przyczynił się do ogromnego postępu hodowli w obrębie tego rodzaju, czego skutkiem było powstanie kilkudziesięciu grup i tysięcy odmian. W tym czasie zakładano liczne ogrody, rozaria, przeznaczone dla zmieniającej wizerunek Królowej Kwiatów.

Róże mają swoje stałe miejsce w literaturze, sztuce, architekturze, medycynie, wierzeniach i legendach. W swojej historii, w zależności od czasów, stanowiły symbol zarówno rozpusty i pogańskiego świata, jak i najwyższej czystości i wartości chrześcijańskich. Róże oprócz powszechnie wykorzystywanych niewątpliwie cennych walorów ozdobnych mają wiele innych praktycznych zastosowań. Przez wieki uważano je za roślinę leczniczą i magiczną. Dziś mają znaczenie przede wszystkim jako roślina ozdobna, a w miastach wykazują dużą wartość ekologiczną.

Najważniejszym gospodarczo produktem od tysiącleci jest olejek różany, pozyskiwany z płatków kwiatów, i używany w kosmetyce i perfumerii, przez wieki stanowiący ważny element handlu antycznego świata. W ostatnich latach wykazano jego działanie anty-HIV, przeciwbakteryjne, antyoksydacyjne, przeciwcukrzycowe, rozluźniające, hipnotyczne. Do produkcji olejku różanego używane były i są płatki głównie róż damasceńskich (Rosa ×damascena) i francuskich (R. gallica). Hypancja, pseudoowoce, są bogatym źródłem przede wszystkim witaminy C (300-4000 mg / 100 g świeżej masy), a także wielu innych cennych witamin: K, B1, B2, B12, P, PP, prowitaminy A, flawonoidów, cukrów (glukoza, fruktoza, sacharoza), kwasów organicznych (cytrynowy, jabłkowy), składników mineralnych, żelaza, pektyn, polifenoli, karotenoidów, flawonoli, olejków eterycznych, enzymów. Służą jako surowiec do wyrobu koncentratów witaminy C, przetworów spożywczych, preparatów dietetycznych. Proszek z pseudoowoców róży może być dodawany dla poprawy wartości odżywczej do wielu produktów np. mąki i serów. Pseudoowoce mają pomagać w zwalczaniu przeziębień, chorób układu moczowego, pomocniczo w leczeniu chorób serca, nerwicach, miażdżycy i innych. Olej z owoców właściwych róży, orzeszków znajdujących się we wnętrzu hypancjum, zawiera m.in. cenny kwas elagowy, ponadto białka, karotenoidy, minerały. Medycyna chińska wykorzystuje kwiaty, liście i korzenie róż w leczeniu np. reumatoidalnego zapalenia stawów, urazach, oparzeniach, stanach zapalnych skóry. W Ogrodzie Botanicznym rośnie kilka owocowych odmian np. – Rosa glauca ‘Nova’ oraz R. villosa ‘Karpatia’ i na olejek np. ‘Kazanlik’, ‘Officinalis’.

Drewno różane, twarde i aromatyczne, używano do wyrobu szkatułek, puzderek, tabakierek, przedmiotów wartościowych, nawet mebli i boazerii. Drewnem różanym określa się także drewno innych gatunków drzew rosnących w cieplejszych strefach klimatycznych.

Jednak róża, to przede wszystkim najważniejsza roślina ozdobna.

Kolekcja Ogrodu Botanicznego powstała w roku 1998, a w 2008 uzyskała status kolekcji narodowej przyjmując nazwę Kolekcji Narodowej Odmian Uprawnych Róż. To największa kolekcja róż w kraju i licząca się na świecie, pod względem różnorodności odmian i gatunków. Obecnie od 2018 roku, podjęto jej stopniową rewitalizację i przenoszenie na nowe tereny.

Ogród Testowy Nowych Odmian Róż powstał w roku 2018, a w 2019 oficjalnie został zarejestrowany w World Federation of Rosie Societes i współpracuje organizacyjnie z Polskim Stowarzyszeniem Hodowców Róż. Patronat honorowy nad Ogrodem objął Związek Szkółkarzy Polskich. Do Ogrodu Testowego hodowcy róż z całego świata mogą przysyłać krzewy nowych, wyhodowanych przez siebie odmian, w celu ich oceny pod względem wartości ozdobnej i użytkowej. Oceny dokonuje międzynarodowe jury w corocznym konkursie Warsaw Rose Trials. Pierwszy taki konkurs odbył się w roku 2020. Corocznie do Ogrodu Testowego przyjmowanych jest około 100 odmian na trzyletni okres testowania. Ogród składa się z dwóch części: A, gdzie przyjmowane są odmiany nie znajdujące się jeszcze na rynku, i B – takie, które właśnie na rynek wprowadzono. Regulamin Ogrodu Testowego i Warsaw Rose Trials

Kolekcja Narodowa Odmian Uprawnych Róż obejmuje kilka części położonych w różnych miejscach Ogrodu Botanicznego. Zaprezentowane gatunki i odmiany ukazują różnorodność uprawianych róż, od tych znanych przed tysiącami lat do ostatnich nowości hodowców z całego świata. Prezentowane róże są przedstawicielami wszystkich wyróżnianych grup pod względem uprawy (parkowych, pnących, wielkokwiatowych, rabatowych, okrywowych, miniaturowych) oraz prawie wszystkich grup pod względem pochodzenia (burbońskie, remontanty, Noisetta, mieszańce herbatnie itd.). Gromadzone są również te, które miały znaczenie w historii hodowli róż oraz hodowli polskiej. Postęp hodowli sprawia, że corocznie wprowadza się co najmniej kilkadziesiąt nowych odmian na rynek. Krzewy, ze względu na ogromną różnorodność tego rodzaju, posadzono w niejednolitych zestawieniach uwzględniających nie tylko ich pochodzenie i przynależność do poszczególnych grup, ale także barwę, kształt kwiatu, hodowcę, charakter wzrostu oraz inne cechy mające znaczenie głównie dla późniejszego zastosowania w praktyce. Kolekcja jest atrakcyjna od wiosny (pędy, kolce, pierwsze kwiaty od początku maja) do późnej jesieni i wczesnej zimy (owoce, pędy, kolce, przebarwiające się liście, ostatnie kwiaty i pąki).

Róże historyczne to uprawiane gatunki i ich odmiany powstałe do zakończenia II wojny światowej. Obecnie są rzadko spotykane. Stanowią one ważny element zachowania dziedzictwa kulturowego człowieka oraz bioróżnorodności odmian uprawnych. Róże naszych przodków zwracają na siebie uwagę przede wszystkim silnym zapachem i szczególnym kształtem kwiatu, rzadko spotykanym u współczesnych odmian. Wśród nich są róże damasceńskie, portlandzkie, burbońskie, remontanty i wiele innych. Należą do nich: ‘Shailer’s White Moss’ (1788) – odmiana róż mchowych (R. ×centifolia f. muscosa), o oryginalnie omszonych kielichach śnieżnobiałych kwiatów; R. foetida ‘Persian Yellow’ – jedna z nielicznych najstarszych uprawianych odmian o żółtych, pełnych kwiatach; R. ×alba ‘Maiden’s Blush’ – o silnym, delikatnym, słodkim zapachu bladoróżowych kwiatów; R. gallica ‘Cardinal de Richelieu’ (1840) – o bardzo ciemnych, fiołkowych, pełnych kwiatach, najciemniejszych w okresie jej pojawienia się. Ponadto interesujące są odmiany grup róż wyhodowanych w XIX i na początku XX wieku, dziś bardzo rzadko spotykane w uprawie. Należą do nich m. in. róże burbońskie – ‘Variegata di Bologna’ (1909) o paskowanych jasnoróżowo i ciemnopurpurowo i ‘Zéphirine Drouhin’ (1868) pnąca, o lilioworóżowych kwiatach; portlandzkie – ‘Jacques Cartier’ (1868) o wypełnionych licznie płatkami płaskich, jasnoróżowych kwiatach; remontanty o bardzo dużych, pachnących, kształtnych pąkach – ‘Frau Karl Drushki’ biała i ‘Victor Verdier’ – ciemnoróżowa. Kilka odmian zimuje w szklarni, np. róży chińskiej – R. chinensis ‘Viridiflora’ (,,zielona róża”), ‘Mutabilis’ (o wielobarwnych pojedynczych kwiatach) i ‘Old Blush’ (prekursor licznych odmian powtarzających kwitnienie, modelowa odmiana w badaniach naukowych).

Róże parkowe reprezentuje różnorodny zbiór: gatunki i ich odmiany, wiele róż historycznych, oraz odmiany powstałe współcześnie. Ich ozdobę stanowią nie tylko kwiaty, ale również pędy, kolce, owoce i przebarwiające się kolorowo jesienią liście. Są więc atrakcyjne nie tylko podczas kwitnienia. Pierwsze kwiaty u tej grupy róż pojawiają się już od początku maja, ostatnie – przed mrozami. Kwitnienie jest jednokrotne lub powtarza się. W kolekcji znajdują się odmiany R. glauca, R. beggeriana, R. foetida, R. rugosa, R. moyesii, R. spinosissima (R. pimpinellifolia), R. ×rugotida i innych. Warto zwrócić uwagę na Rosa sericea subsp. omeiensis f. pteracantha, różę czteropłatkową która jak nazwa na to wskazuje, ma cztery płatki okwiatu, podczas gdy inne dzikie gatunki róż mają ich pięć. Kwitnie często już w końcu kwietnia. Jej główną ozdobą są olbrzymie, szerokie kolce, na młodych pędach jaskrawoczerwono przeświecające w blasku słońca. Wyróżniają się również róży Moyesa (R. moyesii) ‘Nevada’ i ‘Marguerite Hilling’ o wielkich kwiatach, a także odmiany róży gęstokolczastej (R. spinosissima): ‘Maigold’, ‘Frühlingsgold’, ‘Frühlingsmorgen’, ‘Frühlingsduft’, ‘Aïcha’, ‘Hispida’ ze względu na niezwykłą obfitość kwiatów ukazujących się już w maju i początkach czerwca. Całe lato aż do późnej jesieni kwitną odmiany pochodzące od róży pomarszczonej (R. rugosa) – ‘Pierette’, ‘Hansa’, ‘F.J. Grootendorst’ i inne. Jesienią wiele róż parkowych zdobią różnobarwne owoce, kolorowe liście np. róża holenderska (R. ×rugotida) ‘Dart’s Defender’, ‘Hurdal’, ‘Semiplena’ i róża błyszcząca (R. nitida) o rudych pędach.

Cennymi różami parkowymi są powstałe w latach 70. XX wieku róże angielskie Davida Austina (David Austin Roses Ltd, Wielka Brytania) np. Graham thomas, Abraham darby, Heritage, Falstaff, Mary Rose. Wyróżnia je kierunek hodowli, mający na celu połączenie cech róż starych i nowoczesnych. Pachnące kwiaty mają charakterystyczny kształt starych róż za to w szerokiej gamie barw, pokrój swobodny,, ,naturalny”, natomiast pozostałe cechy są zbliżone do róż współczesnych. Przeważnie powtarzają bardzo dobrze kwitnienie. W tej grupie można odnaleźć także odmiany rabatowe i pnące.

Róże czepne, botanicznie są to pnącza prymitywne, bez specjalistycznych organów czepnych, ,,czepiające się” podpór kolcami, prezentują zbiór o rozmaitym pochodzeniu. Odmiany starsze można podzielić na dwie grupy – rambler i climber. Róże pnące climber, wywodzą się najczęściej od róży Wichury (R. wichurana), róży Kordesa (R. ×kordesii), czasem to sporty mieszańców herbatnich, natomiast róże pnące rambler – głównie od róży wielokwiatowej (R. multiflora). Na uwagę zasługuje ‘Veilchenblau’ ze względu na rzadką fiołkową barwę płatków w uroczym kształcie serduszka. Jedna ze starszych pnących odmian, jednocześnie o najciemniejszych czarnopurpurowych kwiatach to ‘Guinée’ (1938). Godną uwagi jest ‘Ena Harkness clg’, o bardzo dużych, szkarłatnych kwiatach. Bladoróżowa ‘New Dawn’ (1930) to pierwsza pnąca odmiana powtarzająca kwitnienie i pierwsza roślina chroniona amerykańskim patentem. Wiele cennych odmian pnących nosi w sobie jej geny np. ‘Morning Dawn’, ‘Aloha’, ‘White Dawn’, ‘Coral Dawn’, ‘Schoolgirl’. Piękne, pachnące, ciemno pomarańczoworóżowe, bardzo pełne, ćwierćrozetowe kwiaty ma R. rubiginosa ‘Alchymist’. Cennymi odmianami są bardzo obficie kwitnące i silnie rosnące ‘Kew Rambler’ (1912) i ‘American Pillar’ (1902). Kuliste kwiaty, pełne uroku, pojawiają się u R. macrantha ‘Raubritter’ (1936). W kolekcji rosną również nowsze odmiany np. Super Dorothy, Super Excelsa, Perennial Blue – ramblersy powtarzające kwitnienie; Elfe – o seledynowych kwiatach; Schneewalzer – o ogromnych białośmietankowych, szlachetnego kształtu kwiatach; Uetersener Klosterrose – o pełnych kremoworóżowych kwiatach; o przypominających stare róże.

Róże rabatowe prezentują odmiany współczesne oraz starszego pochodzenia, które należą do czterech podgrup róż wielokwiatowych (Polyantha), mieszańców wielokwiatowych rabatowych (Polyantha Hybrida), bukietowych (Floribunda) i bukietowych wielkokwiatowych (Grandiflora). Są to krzewy obficie i długo kwitnące, o większej odporności na choroby i mróz niż odmiany wielkokwiatowe. Zachwycają swoją bogatą kolorystyką i różnorodnością form kwiatów – od śnieżnobiałych Schneewitchen, przez złotożółte Golden Holstein, Goldquelle, cielistych Schackenborg, brzoskwiniowych Apricot Nectar, pomarańczowych Amber Queen, bladoróżowych Diadem i ‘Bonica’82’, koralowych Fredensborg, różowych Bella Rosa, amarantowych ‘Joseph Guy’, fioletowych Deutsche Welle, pstrokatych pomarańczowożółtoczerwonych Samba i Rumba, po niezliczone odcienie czerwieni – Pussta, Montana, Nina Weibull, Lilli Marleen, Kronborg do czerwonoczarnych Lavaglut. Wśród są polskie odmiany np. ‘Camping’, ‘Kutno’, ‘Alicja’. Wdzięczne, drobne kwiatuszki w olbrzymich kilkudziesięciokwiatowych kwiatostanach mają róże Polyantha np. różowe ‘The Fairy’ i ‘Lovely Fairy’ oraz jasnoczerwone, kulistego kształtu – ‘Muttertag’. W kolekcji rośnie wiele nowych odmian o pastelowych lub innych zadziwiających kolorach kwiatów, łatwiejszych w pielęgnacji i o większej odporności na choroby np. anisade, Briosa, Leonardo da Vinci, Balmoral, Amazing Palace, Rhapsody in Blue, Cinco de Mayo, Pastella.

Do róż wielkokwiatowych zaliczane są róże herbatnie (Tea), remontanty (Hybrid Perpetual) oraz najliczniejsza grupa mieszańców herbatnich (Hybrid Tea) – w szerokiej skali kolorów i różnym kształcie kwiatów, pąków, często pachnących. Prezentują różne kształty i w szeroką gamę barw kwiatów, budowę pąków, przyjemne zapachy. Znajdują się tutaj odmiany wyhodowane kilkadziesiąt lat temu, wypróbowane i cenione, a także nowości. Wśród nich są odmiany tzw. niebieskie, w rzeczywistości raczej o odcieniu fioletowolila np. delikatna Mainzer Fastnacht; tzw. czarne, czyli o odcieniu bardzo ciemnoczerwonym np. silnie pachnące Papa Meilland, ‘Erotika’; o prawie zupełnie czarnych pąkach: Burgund, Barkarole, Schwarze Madonna. Ciekawe kolorystycznie są wielobarwne kwiaty cenionych w uprawie za swą żywotność niemłodych już odmian ‘Die Welt’ czy ‘Peace’ oraz nowszych: Neue Revue, Harry Wheatcroft, Kleopatra, Granada. Warto zwrócić uwagę na polską odmianę ‘Chopin’, o pachnących, dużych, kremowych kwiatach oraz odmiany w kolorze czysto pomarańczowym – sukcesu hodowlanego w ostatnich 20 lat – Flora Danica i polska ‘Navoika’. Nie brak także nowszych odmian np. Parole o kwiatach śr. 13 cm, Blue River – fioletowych, Chippendale – pomarańczowych, Glowing – cytrynowo-seledynowych.

Róże miniaturowe starszego pochodzenia mają małe kwiaty szlachetnego kształtu oraz drobne liście, nawiązujące do historycznych róż chińskich i róż wielkokwiatowych. Odmiany wyhodowane w ostatnich dziesięcioleciach prezentują ogromną różnorodność form i barw kwiatów, różny pokrój i siłę wzrostu. Kwitnąca czerwono drobnymi kwiatuszkami o szlachetnym kształcie Baby Baccara wyróżnia się swoim wysokim wzrostem. Ciekawe, karnawałowo pstrokate kolory mają kwiaty Baby Masquerade, Colibri’79; pomarańczowe – Clementine, fioletowe Bluenette.

Ważnym elementem kolekcji jest zbiór róż okrywowych, przeznaczonych na tereny o ekstensywnych warunkach uprawy i na tereny tzw. trudne. Wyodrębnione zostały jako grupa dopiero w latach 70. XX wieku, dla których znaleziono nowe zastosowanie. W tej grupie znajdują się odmiany już wcześniej znane i istniejące oraz nowe wyhodowane specjalnie w tym celu. Należy tu również wiele gatunków róż. Obecnie niektóre z nich są częścią nowego trendu w hodowli, a od niedawna nowej grupy pod względem użytkowym – róż krajobrazowych (Landscape Roses). Charakteryzują się obfitym, długim kwitnieniem, wysoką odpornością na mróz, upały, choroby i szkodniki, nie wymagają wielu prac pielęgnacyjnych. Większość z nich kwitnie od czerwca aż do mrozów. Są tu m.in. odmiany wyhodowane w szkółkach Meilland’a np. biała Alba Meidiland, różowa Bingo Meidiland; W. Kordes’ Söhne np. różowoczerwona Tommelise, czerwona Mainaufeuer; Noack’a np. różowa Heidetraum; Poulsen Ap/S Roses – odmiany Towne & Country. Różnie tu także wiele odmian pochodzących od gatunków np. R. rugosa – przeznaczone do warunków miejskich Pavement®, R. ×mariae-graebnerae ‘Rote Hannover’, R. spinosissima ‘Repens’.

Autor tekstu i zdjęć Marta Monder