Opiekun: mgr inż. Jolanta Podlasiak

Inni: dr Magdalena Bederska-Błaszczyk

          tech. ogrodnik Anna Gasek

          tech. ogrodnik Hanna Ranc

          Michał Dreher

Dane ogólne: liczba taksonów ok. 800

Powierzchnia: 2,5 ha

Kolekcja flory Polski gromadzi i prezentuje rośliny naturalnie występujące na terenie Polski. Można w niej podziwiać nie tylko rośliny pospolite, ale również te, których spotkanie w naturze jest utrudnione lub wręcz niemożliwe.  Podstawę kolekcji stanowią gatunki rodzimych roślin, objętych ochroną gatunkową na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin.

W kolekcji zgromadzono:

• gatunki roślin objęte ścisłą ochroną prawną: 164, co stanowi ponad 50% z wszystkich 296 umieszczonych w rozporządzeniu;
• gatunki objęte ochroną częściową: 61 na 128 umieszczonych w rozporządzeniu (48%).

W kolekcji znajduje się również 238 gatunków, które uznano za rzadkie, zagrożone, narażone na wyginięcie lub wymarłe na terenie Polski. Podstawą do określenia statusu zagrożenia danego gatunku są krajowe i regionalne czerwone listy i czerwone księgi publikowane od 1992 roku.

Ze względu na odmienne wymagania siedliskowe rośliny w kolekcji prezentowane są na kilku stanowiskach zróżnicowanych co do warunków świetlnych, glebowych i wodnych.

KOLEKCJA FLORY POLSKI

Ekspozycja roślin leśnych (fot. 1) znajduje się na rabacie wzdłuż alei prowadzącej od bramy leśnej, powyżej stawów, tak zwana rabata leśna, oraz we wschodniej części Ogrodu graniczącej z ulicą Wczasową, czyli „leśny zakątek”. Prezentowane są tam gatunki roślin runa lasów liściastych, iglastych i mieszanych rosnące w niżowej części Polski, a także te związane z rejonami górskimi. Przedstawicielami około stu gatunków oznaczonych w tej części kolekcji mogą być między innymi: wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum), rośliny tego gatunku często zakwitają już w styczniu, a w ostatnich latach w listopadzie, i kwitną do marca; śnieżyczka przebiśnieg (Galanthus nivalis), której kwitnienie zwiastuje przedwiośnie; śnieżyca wiosenna (Leucojum vernum) zakwitająca w marcu bylina cebulowa; cebulica dwulistna (Scilla bifolia) (fot. 2), wczesnowiosenny geofit, objęty częściową ochroną gatunkową; zawilec lipski (Anemone ×lipsiensis), naturalny mieszaniec zawilca gajowego i zawilca żółtego; pierwiosnek wyniosły (Primula elatior), groszek wiosenny (Lathyrus vernus), wiosenna roślina wieloletnia zapylana przez trzmiele; paprotka zwyczajna (Polypodium vulgare); arnika górska (Arnica montana); kopytnik pospolity (Asarum europaeum) (fot. 3), zimozielona bylina z niepozornymi bordowo zielonymi kwiatami ukrytymi pod liśćmi; groszek wschodniokarpacki (Lathyrus laevigatus) (fot. 4) o wyjątkowych pomarańczowych kwiatach zakwitających w maju; lilia złotogłów (Lilium martagon), której kwiaty pojawiające się na początku czerwca podobne są do tureckiego turbanu.

Ekspozycja roślin światłolubnych (fot. 5) usytuowana jest na końcu alei dębowej prowadzącej od bramy leśnej, na stoku o wystawie południowej i jest najstarszą częścią kolekcji. Ta część kolekcji zwana jest „rabatą dydaktyczną” lub „rabatą słoneczną”. W tym miejscu poznamy roślinność kserotermiczną, związaną z nasłonecznionymi skarpami i wapiennym podłożem, w Polsce naturalnie występującą m.in. w Niecce Nidziańskiej, na Wyżynie Lubelskiej czy na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. W tej części prezentowane są wybrane gatunki roślin rosnące w ciepłolubnych zaroślach, na „kwietnym stepie łąkowym”, w niskich kwiecistych murawach, murawach ostnicowych i napiaskowych. Reprezentantami tego typu roślin są: ciemiężyca czarna (Veratrum nigrum) o niezwykłym bordowym kolorze kwiatów, zebranych w okazałe kwiatostany; nawrot czerwonobłękitny (Lithospermum purpurocaeruleum) (fot. 6), rosnący w Polsce tylko na jednym stanowisku, w rezerwacie „Bielinek nad Odrą”; dyptam jesionolistny (Dictamnus albus) (fot. 7), gatunek krytycznie zagrożony, wydzielający parzące olejki eteryczne; zawilec wielkokwiatowy (Anemone sylvestris) o delikatnych, dużych, białych kwiatach; kosaciec bezlistny (Iris aphylla) (fot. 8), gatunek objęty ochroną ścisłą i tak nieliczny w naturze, że uznany został za narażony na wyginięcie;  a także aster gawędka (Aster amellus), jaskier iliryjski (Ranunculus illyricus), groszek szerokolistny (Lathyrus latifolius) czy kilka gatunków lnów (Linum).

W bliskim sąsiedztwie ekspozycji roślin światłolubnych, na „rabacie dydaktycznej”, zgromadzono gatunki roślin obszarów nadmorskich (fot. 9): turzycę piaskową (Carex arenaria) spotykaną często na wydmach nadmorskich; piaskownicę zwyczajną (Leymus arenarius), gatunek wchodzący w skład zbiorowisk pionierskich występujący głównie na wydmach białych, niekiedy sadzony jest w głębi lądu dla utrwalenia wydm śródlądowych; groszek nadmorski (Lathyrus japonicus subsp. maritimus) (fot. 10), którego występowanie ograniczone jest do wybrzeża Bałtyku, czy smagliczkę kielichowatą (Alyssum alyssoides) roślinę roczną owado- i samopylną spotykaną na wydmach śródlądowych. Solniska śródlądowe reprezentowane są przez mlecznika nadmorskiego (Glaux maritima) (fot. 11); babkę nadmorską (Plantago maritima) i babkę pierzastą (Plantago coronopus) (fot. 12), rzadko spotykaną na wilgotnych słonych łąkach i pastwiskach dobrze znoszącą wypas i wydeptywanie.

Ekspozycja roślin z Beskidów i Sudetów oraz z terenów wyżyn i pogórzy (fot. 13) znajduje się w zachodniej części „rabaty dydaktycznej”. Tutaj zobaczyć można rośliny bardzo rzadkie, które w naturze rosną często w miejscach niedostępnych: skalnicę zwodniczą (Saxifraga sponhemica) (fot. 14) występującą w Polsce na jedynym stanowisku na Rogowej Kopie w Górach Stołowych; lilię bulwkowatą (Lilium bulbiferum) (fot. 15), której łacińska i polska nazwa gatunkowa nawiązuje do bulwek wytwarzanych w kątach liści oraz goździk łysy (Dianthus collinus) (fot. 16), gatunek wymarły na terenie Polski, wcześniej podawany z okolic Przemyśla.

Ekspozycja wymierających i rzadkich gatunków chwastów polnych prezentowana jest w okolicy „rabaty słonecznej” przy strumieniu. Głównym jej założeniem jest pokazanie zagrożonych wyginięciem i ustępujących gatunków towarzyszących uprawom. W większości są to archeofity, czyli gatunki, które przybyły na terytorium Polski przed XV wiekiem z rejonu śródziemnomorskiego i Bliskiego Wschodu. Dostały się tu razem z materiałem siewnym i doskonale zadomowiły się w zbiorowiskach polnych. Ich zanikanie związane jest z intensywnymi zmianami zachodzącymi w rolnictwie – stosowaniem herbicydów, tworzeniem monokultur, zwiększonymi dawkami nawożenia, wzrostem mechanizacji, nowoczesną agrotechniką. Zmiany te prowadzą ostatecznie do wyraźnego ubożenia różnorodności biologicznej obszarów wiejskich, w tym również zbiorowisk polnych. Wiele gatunków chwastów, do tej pory pospolitych, zaczęło zanikać lub całkowicie wyginęło. Uważa się, że w naszym kraju zagrożonych w różnym stopniu jest blisko sto gatunków chwastów polnych. Stanowiska tych gatunków zachowały się najczęściej na terenach słabiej rozwiniętych, gdzie wciąż dominuje ekstensywny sposób uprawy roli oraz tam gdzie istnieją odpowiednie warunki siedliskowe, np. w rejonie występowania gleb rędzinowych (od Wyżyny Lubelskiej przez Ponidzie, Wyżynę Miechowską aż po Śląsk Opolski).

Ekspozycja aktualnie przedstawia około 20 gatunków. Wśród nich są taksony krytycznie zagrożone, umieszczone w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin: czechrzyca grzebieniowa (Scandix pecten-veneris), dąbrówka żółtokwiatowa (Ajuga chamaepitys) (fot. 17), wyżlin polny (Misopates orontium) i kiksja zgiętoostrogowa (Kickxia spuria) (fot. 18). Spośród pozostałych gatunków warto zwrócić uwagę na kurzyślad błękitny (Anagallis foemina) (fot. 19), czarnuszkę polną (Nigella arvensis) (fot. 20), goździeniec okółkowy (Illecebrum verticillatum), rolnicę polną (Sherardia arvensis) oraz kiksję oszczepowatą (Kickxia elatine).

Ekspozycję roślin terenów podmokłych można oglądać przy krawędzi wąwozu niedaleko willi Janówek. W tym miejscu szczególną uwagę należy zwrócić na warzuchę polską (Cochlearia polonica) (fot. 21). Jest ona endemitem Polski, rośliną dwuletnią, rozmnażającą się głównie generatywnie. Rośliny tego gatunku zasiedlały dawniej wywierzyska, drobne cieki na podłożu piaszczystym, miejsca dobrze nasłonecznione z wodą czystą, o niskiej temperaturze i obojętnym odczynie. Postępująca degradacja siedlisk doprowadziła do całkowitego osuszenia stanowisk naturalnych, a tym samym do wyginięcia gatunku. Dzisiaj warzuchę polską możemy oglądać tylko w ogrodach botanicznych bądź na stanowiskach zastępczych. Obok warzuchy rośnie kosaciec syberyjski (Iris sibirica), jeden z czterech gatunków kosaćców naturalnie występujących w Polsce; długosz królewski (Osmunda regalis), majestatyczna paproć o liściach podzielonych na odmiennie wyglądającą cześć płonną i górną brunatną płodną, w Polsce ten gatunek narażony jest na wyginięcie; skrzyp pstry (Equisetum variegatum), a także wielosił błękitny (Polemonium caeruleum) (fot. 22), relikt glacjalny, czyli pozostałość we florze Polski z okresu zlodowaceń; czworolist pospolity (Paris guadrifolia) (fot. 23), nazwa naukowa gatunku może nawiązywać do łacińskiego słowa par, co oznacza równo ułożony, lub do mitologicznego Parysa. W tym drugim przypadku owoc czworolistu symbolizować miałby jabłko niezgody, a cztery liście – trojańskiego królewicza Parysa i boginie spierające się o miano najpiękniejszej – Herę, Afrodytę i Atenę; mieczyk błotny (Gladiolus palustris) (fot. 24), gatunek krytycznie zagrożony, znany jedynie z dwóch stanowisk w województwie dolnośląskim; wełnianka delikatna (Eriophorum gracile), gatunek uznany za zagrożony wyginięciem i objęty ścisłą ochroną prawną, ponieważ Polska stanowi południową granicę zasięgu tego gatunku, a w ostatnich latach wyginął on na wielu stanowiskach.

Kolekcję roślin górskich udostępniono do zwiedzania w 2003 roku, uprawiane są tu rośliny polskich Karpat, a w szczególności gatunki występujące na terenie Tatr, Pienin i Bieszczadów. Rośliny tatrzańskie podzielone są na dwie grupy: rosnące głównie na podłożu granitowym (bezwapiennym) oraz preferujące podłoże zasobne w węglan wapnia. Flora Pienin reprezentowana jest przez gatunki siedlisk łąkowych i muraw naskalnych, natomiast przedstawicielami pasma Bieszczadów są rośliny runa lasów dolnoreglowych i połonin.

Rośliny można oglądać, chodząc utwardzonymi drogami u podnóża gór, bądź wspiąć się na szczyty czerwonym szlakiem.

Ekspozycja gatunków roślin tatrzańskich usytuowana jest na dwóch najwyższych wzniesieniach zwanych „Gawrysiową Kopą” i „Kopieńcem Powsińskim”. U podnóża wczesną wiosną można oglądać krokusy spiskie (Crocus scepusiensis) (fot. 25), gatunek objęty ochroną ścisłą od 1946 roku, od 2014 roku jest pod ochroną częściową; na kosodrzewinie wspina się jedno z niewielu pnączy w polskiej florze, powojnik alpejski (Clematis alpina), objęty ochroną prawną w 1919 roku, pierwszej ustawie chroniącej gatunki roślin, ale już nigdy później pod ochronę nie włączany. Wędrując szczytami, możemy podziwiać między innymi: dębik ośmiopłatkowy (Dryas octopetala) (fot. 26) relikt glacjalny (z okresu lodowcowego) w polskiej florze;  szarotkę alpejską (Leontopodium alpinum) (fot. 27), chronioną prawnie już od 1919 roku, ale w latach 30. XX wieku prawie doszczętnie wytępioną w Tatrach; pełnik alpejski (Trollius altissimus), wysokogórska bylina występująca w piętrze kosodrzewiny i halnym; rdest żyworodny (Polygonum viviparum) jest przykładem przystosowania do trudnych warunków klimatycznych, ponieważ roślina nie zawiązuje nasion, tylko skraca czas wegetacji, tworząc w kwiatostanie od razu młode roślinki; na skałkach przy kaskadzie rośnie uroczy, niewielki goździk lśniący (Dianthus nitidus) (fot. 28), w Polsce podawany z Pienin, ale po 1880 roku nie potwierdzony z tego terenu i obecnie uznany za wymarły. W Tatrach rośnie zaraz za Polską granicą na terenie Słowacji. Rośliny tego gatunku posadzone w ekspozycji pochodzą ze słowackiej części Tatr.

Ekspozycja gatunków roślin naturalnie występujących na terenie Pienin znajduje się na dwóch kolejnych, niższych wzniesieniach, najbliżej domku góralskiego. Tutaj rosną między innymi: języcznik zwyczajny (Phillitis scolopendrium), jedyna w Polsce paproć o niepodzielonych liściach, utrzymujących się przez okres zimowy, ale zamierających wiosną; chryzantema Zawadzkiego (Dendranthema zawadzkii) (fot. 29), jedna z ikon specyfiki pienińskiej flory, relikt geograficzny oderwany od zwartego zasięgu występowania o około tysiąc kilometrów; tawuła średnia (Spiraea media), stanowiska tego gatunku znajdują się tylko w Pieninach i Bieszczadach, a liczba osobników jest niewielka dlatego gatunek uznano za narażony na wyginięcie; goryczka krzyżowa (Gentiana cruciata) jeden z ośmiu gatunków goryczek rosnących na terenie kraju, związany z nasłonecznionymi terenami o podłożu wapiennym; smagliczka skalna (Alyssum saxatile) (fot. 30) w Polsce spotykana jedynie na wapiennych skałach Pienin, poza tym w analogicznych siedliskach południowo-wschodniej Europy; jałowiec sabiński (Juniperus sabina) (fot. 31) to następny swoisty przedstawiciel pienińskiej roślinności, naturalnie rośnie na wapiennych skałach o wystawie południowo-wschodniej, na dwóch stanowiskach, na Facimiechu i skałach Piecki, stanowiska te mają charakter reliktu z okresu przedlodowcowego; pszonak pieniński (Erysimum pieninicum) (fot. 32) to endemit Polski występujący na czterech stanowiskach w polskiej części Pienin Właściwych i Małych Pienin.

Ekspozycja roślin reprezentujących florę Bieszczadów (fot. 33) znajduje się na łagodnie ukształtowanej skarpie o wschodniej wystawie słonecznej. Na trawiastym zboczu posadzono między innymi wiele gatunków związanych wyłącznie z Karpatami Wschodnimi, których część stanowią polskie Bieszczady. Goździk kartuzek skalny (Dianthus cartusianorum subsp. saxigenus) (fot. 34) to endemiczny podgatunek spotykany jedynie na skałkach w najwyższych partiach połonin w grupie Krzemienia, Kopy Bukowskiej i Bukowego Berda, narażony jest na wyginięcie. Inne gatunki roślin spotykane na bieszczadzkich skałkach: lepnica karpacka (Silene dubia), turzyca dacka (Carex dacica), wilczomlecz austriacki (Euphorbia austriaca). W zbiorowiskach łąkowych i na połoninach mają swoje siedliska: chaber Kotschyego (Centaurea kotschyana), w Polsce rośnie wyłącznie w Bieszczadach Zachodnich, gdzie przebiega zachodnia granica zasięgu występowania tego gatunku; goździk skupiony (Dianthus compactus), w Polsce związany wyłącznie z pasmem Bieszczadów; tojad mołdawski (Aconitum moldavicum), subendemit karpacki (poza Karpatami ma nieliczne stanowiska), gatunek objęty jest ścisłą ochroną prawną od 1957 roku. Poza wyróżnionymi, warto też zwrócić uwagę na inne gatunki roślin związane z połoninami: pełnik alpejski (Trollius altissimus), chaber miękkowłosy (Centaurea mollis), wrotycz baldachogroniasty Klusjusa (Tanacetum corymbosum subsp.  clusii). W bukowych lasach regla dolnego po zejściu śniegów pojawiają się wiosenne geofity: śnieżyca wiosenna karpacka (Leucojum vernum subsp. carpaticum) (fot. 35) odróżniająca się od typowego gatunku częstszym pojawianiem się dwóch kwiatów na pędzie; lulecznica kraińska (Scopolia carniolica), w Polsce stanowiska  tego gatunku skupiają się głównie w Bieszczadach, a Pieniny stanowią zachodnia granicę zasięgu jego występowania; latem w bieszczadzkich lasach zakwita smotrawa okazała (Telekia speciosa) (fot. 36) spotykana w całej Polsce, ale prawdopodobnie naturalne stanowiska tego gatunku zlokalizowane są wyłącznie w Bieszczadach, w innych miejscach była uprawiana i zdziczała.

W bliskim sąsiedztwie ekspozycji roślin reprezentujących florę Bieszczadów znajduje się drewniany domek, który pełni rolę punktu informacyjnego o kolekcji. W gablotach znajdujących się wewnątrz znajdziemy podstawowe wiadomości dotyczące polskich gór, ogólne założenia i dane o kolekcji oraz krótkie informacje o roślinach górskich pospolitych, chronionych i zagrożonych, będących reliktami czy endemitami w Tatrach, Pieninach i Bieszczadach.

Kolekcję flory Polski od zachodu i południa otaczają powierzchnie z sosną górską (Pinus mugo) zwaną kosodrzewiną (fot. 37) – 2-3 letnie rośliny zostały przywiezione do Ogrodu ze szkółek Tatrzańskiego Parku Narodowego w 1979 roku. Po prawie 40 latach uprawy można zaobserwować wiele różnic u poszczególnych osobników, jak też w całej populacji. Rośliny rosnące w ogrodzie są bardzo duże, rozłożyste (fot. 38) lub wyglądają jak drzewa z prostym sztywnym pniem, co być może spowodowane jest małą pokrywą śnieżną w warunkach niżowych. Przyglądając się uważniej poszczególnym roślinom, zobaczymy, że pomimo tego samego wieku, niektóre wyrastają na kilka metrów w górę, a inne ledwie dorastają do 2 m. Dużą powierzchnię kolekcji zajmuje sosna limba (Pinus cembra) (fot. 39) przywieziona do Ogrodu w 1986 roku w formie zrazów (kawałków pędów) i tutaj została zaszczepiona na podkładkach z sosny zwyczajnej. Ten zabieg umożliwił szybsze wejście roślin w okres tworzenia szyszek (fot. 40), co u roślin nie szczepionych następuje dopiero po około 60 latach. Niestety, po dłuższym czasie obserwacji okazało się, że szczepienie pięcioigielnej sosny limby na dwuigielnej sośnie zwyczajnej powoduje niezgodność w wiązkach przewodzących i w konsekwencji prowadzi czasami, do zamierania roślin.

W 2019 roku utworzono wrzosowisko na pochyłości poniżej ekspozycji gatunków roślin naturalnie występujących na terenie Pienin. W tym miejscu posadzono wrzos pospolity (Calluna vulgaris), mącznicę lekarską (Arctostaphyllos uva-ursi), jałowiec pospolity (Juniperus communis) oraz goździk kropkowany (Dianthus deltoides).

Z dokładnym planem Kolekcji roślin górskich zapoznają zwiedzających tablice informacyjne umieszczone w pobliżu dróg prowadzących do ekspozycji.

Budowa Kolekcji roślin górskich flory Polski była możliwa dzięki dofinansowaniu inwestycji przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Strudzeni wędrówką górską możemy zrelaksować się, słuchając szumu potoku bądź odpocząć na ławeczkach z widokiem na okolicę.

Autorzy zdjęć

W. Gawryś

A. Gasek

M. Niemczyk