Słownik języka polskiego PWN (sjp.pwn.pl) definiuje hasło „endemit” jako roślinę lub zwierzę występujące na ograniczonym przestrzennie terenie. Terminu tego używa się w odniesieniu do roślin oraz zwierząt i może on obejmować taksony różne rangą, jednak najczęściej odnosi się go do gatunku, rasy lub odmiany. Dużo bardziej dyskusyjne jest pojęcie „ograniczonego terenu” ponieważ może się w nim zawierać zarówno pojedyncze stanowisko, siedlisko, obszar pasma górskiego, państwa a nawet kontynentu lub strefy klimatycznej. Termin „endemit” traci jednak na znaczeniu, jeśli używa się go do taksonu, którego obszar występowania jest bardzo rozległy (np. Europa), stanowi on wtedy raczej element, składnik miejscowej flory i jako taki jest podawany. W opracowaniach polskich botaników najczęściej obszar występowania gatunków endemicznych przyjmuje się jako nie większy niż powierzchnia terytorium naszego kraju w przypadku gatunków niżowych, natomiast w przypadku górskich – obszar pasma górskiego np. Karpaty lub w węższym znaczeniu – Tatry czy Karkonosze.
W literaturze przyrodniczej spotkamy się również z pojęciem „subendemit”, które oznacza takson, który nieznacznie przekracza strefę geograficzną swojego występowania i dobrym przykładem jest tutaj np. macierzanka karpacka (Thymus carpaticus), która jest subendemitem karpackim – jest gatunkiem górskim, jednak nieliczne stanowiska znajdują się również w piętrze pogórza.
Wyróżnia się również pojęcie „neoendemit” tzn. takson występujący na terenie, gdzie roślinność rozwinęła się później niż na innych terenach np. na wyspach wulkanicznych czy terenach polodowcowych i są to najczęściej jednostki taksonomiczne w randze odmian, podgatunków lub drobnych gatunków z rodzajów, które stosunkowo łatwo tworzą nowe gatunki oraz „paleoendemit” – w miejscach, gdzie roślinność istniała już długo np. tereny górskie nie objęte zlodowaceniami i tutaj mamy do czynienia z dobrze wyodrębnionymi gatunkami, rodzajami lub nawet rodzinami botanicznymi. Przypuszcza się, że paleoendemity były niegdyś bardziej rozpowszechnione jednak z czasem ich zasięg uległ zmniejszeniu i obecnie nie jest możliwa ich ekspansja.
Słowo endemit pochodzi z języka greckiego, gdzie gr. endemos oznacza „miejscowy, rodzimy, lokalny” a więc jest to coś rzadkiego, niespotykanego nigdzie indziej. Pierwsza definicja endemizmu dotycząca roślin została sformułowana w 1820 roku przez szwajcarskiego botanika Augustina Pyramę de Candollę. Termin ten wcześniej używany był w medycynie na określenie chorób związanych z daną lokalizacją geograficzną.
Obecnie endemity roślinne znajdują się w kręgu zainteresowań działań związanych z bioróżnorodnością, ochroną siedlisk i ochroną gatunkową. Powstawanie gatunków endemicznych wiąże się najczęściej z ich izolacją geograficzną (na wyspie, w łańcuchu górskim, w jeziorze), specyficznym siedliskiem i mogą być pozostałościami po dawnych okresach geologicznych.
Endemity są niezwykle ważnym elementem bioróżnorodności, ich obecność nadaje miejscom tożsamość przyrodniczą i na podstawie ich liczby określa się stopień endemizmu danego obszaru. Jest to udział taksonów endemicznych we wszystkich taksonach obszaru i tak wysokim stopniem endemizmu charakteryzują się najczęściej miejsca najbardziej odizolowane tzn. wyspy i góry.
Są stenobiontami, co oznacza, że mają wąską tolerancję wobec czynników środowiskowych i nie tolerują wahań środowiska. Ta cecha sprawia, że bardzo często gatunki endemiczne mają swoich reprezentantów jedynie w niewielkich populacjach i na nielicznych stanowiskach. Dlatego często są gatunkami rzadkimi, potencjalnie zagrożonymi wyginięciem i z tego powodu wymagają specjalnej uwagi, monitoringu i ochrony. Endemitom zagraża wiele czynników, m.in. niewielkość populacji, możliwość hybrydyzacji, konkurencja ze strony innych gatunków, przekształcanie i zanikanie ich siedlisk (w związku z turystyką, urbanizacją, gospodarką), również zbiór roślin. Dlatego ochrona gatunków endemicznych powinna w dużej mierze obejmować bardziej ochronę ich specyficznych siedlisk aniżeli poszczególnych okazów. Szczególną rolę mają tutaj do odegrania ogrody botaniczne i arboreta, gdzie gatunki endemiczne są chronione ex situ (poza miejscem naturalnego występowania) a także udostępnione zwiedzającym do oglądania i poznawania ich biologii i ekologii.
Flora Polska stosunkowo nie jest bogata w endemity ze względu na to, że ukształtowała się podczas ostatniego zlodowacenia w plejstocenie (12 000 lat temu), również na terenie naszego kraju nie ma znaczących przeszkód geograficznych poza górami. I to właśnie gatunki górskie i wysokogórskie dominują wśród naszych endemitów. Dane literaturowe wskazują na terenie Polski 170 taksonów endemicznych z czego 30 taksonów występuje tylko na terenie naszego kraju (np. warzucha polska Cochlearia polonica, pszonak pieniński Erysimum pieninicum, przytulia krakowska Galium cracoviense), pozostałe przekraczają swoim zasięgiem granice Polski. Ponad 50% gatunków endemitów jest zagrożonych (o różnym statusie, w tym gatunki wymarłe) – są umieszczone w Polskiej czerwonej księdze roślin (2021) oraz na Polskiej czerwonej liście paprotników i roślin kwiatowych (2016). Należy zaznaczyć, że za wymarłe na stanowiskach naturalnych uważa się już aż trzy gatunki endemiczne – goździk lśniący (Dianthus nitidus), pięciornik śląski (Potentilla silesiaca) oraz warzuchę polską (Cochlearia polonica), z których ta ostatnia znajduje się obecnie na stanowiskach zastępczych. 32 gatunki endemiczne są objęte ochroną prawną (ścisłą lub częściową) według Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin.
Endemity są swoistą roślinną wizytówką i znakiem rozpoznawczym danego miejsca. Czymś cennym, unikatowym i wyjątkowym. Warto poznać te nasze niezwykłe, roślinne „perełki” i zachować je dla przyszłych pokoleń.
Magdalena Bederska-Błaszczyk
Literatura:
Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2009. Fitogeograficzne aspekty endemizmu w Polsce. Wiadomości Botaniczne 53(3/4):7-30
Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2010. Zagrożenia i ochrona endemicznych roślin naczyniowych występujących w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 66(1):15-26
Gasek A., Rucińska A., Podlasiak J., Bederska-Błaszczyk M., Dreher M., Ranc H. 2023.Kolekcja Roślin Górskich na niżu. 20 lat praktyki w uprawie roślin górskich w PAN Ogrodzie Botanicznym – Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej w Powsinie. Kosmos. 72/2:179-186
Volis S., Belolipov I., Asatulloev T., Turgunov M. 2023. Role of Endemism and Other Factors in Determining the Introduction Success of Rare and Threatened Species in Tashkent Botanical Garden. Journal of Zooogical and Botanical Gardens 4:235-334.
Szafer W. 1964. Ogólna geografia roślin. PWN: 279-282
Podbielkowski Z. 1991. Geografia roślin. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Wydanie I:246-248
