Żmijowiec czerwony (Pontechium maculatum, Echium russicum), to niezwykle rzadki gatunek na terenie Polski, a prawdopodobnie już nawet wymarły. Wyniki ostatniego monitoringu (w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska) przeprowadzonego w 2023 roku nie wykazały już obecności tego gatunku na badanych powierzchniach. Trzy ostatnie stanowiska – Czumów nad Bugiem, Dobużek nad Huczwą i Posadów k. Łaszczowa znajdowały się w województwie lubelskim. Naturalne populacje w Posadowie i Dobużku były uzupełniane okazami pochodzącymi z Ogrodu Botanicznego UMCS w Lublinie co na jakiś czas wzmocniło je i zwiększyło ich liczebność jednak jedynie na 2-3 lata. Dodatkowo prowadzono działania z zakresu ochrony czynnej obejmujące koszenie, wygrabianie i wypas celem poprawy jakości siedliska. W dalszej perspektywie uważa się jednak żmijowca czerwonego za gatunek w regresie na terenie naszego kraju.

Zagrożeniem dla tego gatunku jest kurczenie się jego siedlisk wskutek zarastania przez krzewy (sukcesja) a także ekspansywne gatunki rodzime (kłosownica pierzasta, perz siny). Na zarastanie ma również wpływ eutrofizacja gleby poprzez spływ nawozów z okolicznych terenów rolnych. Zaleca się utrzymanie muraw kserotermicznych poprzez wypas lub ręczne grabienie wojłoku. Należy jednak zaznaczyć, że wypasu nie da się zastąpić koszeniem, zwierzęta dodatkowo rozgrzebują ziemię i rośliny pozostawiając miejsca bez żadnej roślinności i takie miejsca są niezbędne, aby żmijowiec czerwony mógł wykiełkować, gdyż zwarta murawa i wojłok uniemożliwiają siewkom rozwój.

Żmijowiec czerwony jest reliktem stepowym i gatunkiem pontyjsko-pannońskim. W Polsce osiąga północno-zachodnią granicę zasięgu, notowany był na Wyżynie Lubelskiej i Wołyńskiej. Preferuje kserotermiczne murawy na wapiennym podłożu, stepy, ciepłe, suche nasłonecznione zbocza, stoki o wystawie południowej. Jego zasięg obejmuje obszar południowo-wschodniej Europy od Austrii aż po południową i środkową Rosję. Spotykany jest również w Turcji w górach Taurus oraz na Kaukazie.

Gatunek ten podlega ścisłej ochronie gatunkowej, znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (2014) oraz na Polskiej czerwonej liście paprotników i roślin kwiatowych (2016) jako gatunek o statusie CR (ang. Critically Endangered – krytycznie zagrożony). Ponadto wymaga wyznaczenia obszaru Natura 2000 jako gatunek statutowy i wymieniany jest w Dyrektywie Siedliskowej.

Żmijowiec czerwony to roślina dwuletnia lub bylina. Cała jest szczeciniasto owłosiona. W pierwszym roku wyrasta rozetka liści lancetowatych a następnie nierozgałęziona łodyga kwiatostanowa, sztywna o wysokości do 100 cm z krótszymi niż w rozecie liśćmi malejącymi ku górze łodygi. Pęd kwiatostanowy zamiera jesienią.

Wydłużony, walcowaty kwiatostan może osiągać nawet 60 cm długości. Jest zbudowany z kwiatostanów typu skrętka (typ wierzchotki jednoramiennej). Same kwiaty są ciemnoczerwone, o grzbiecistej koronie. Pręciki oraz nitkowata szyjka słupka wystają z korony kwiatu i są porównywane do języka żmii (stąd nazwa rodzajowa). Kwitnie od maja do lipca, a kwiaty są zapylane przez pszczołowate, muchówki oraz motyle. Owocami są rozłupnie rozpadające się na 4 małe (do 1mm długości) rozłupki, nasiona dojrzewają w sierpniu-wrześniu.

Podobnym gatunkiem jest Echium vulgare – żmijowiec zwyczajny, jest on bardziej kłujący aniżeli żmijowiec czerwony i ma niebieskie kwiaty, kwitnie też dłużej – nawet do października. Oba te gatunki w stanie wegetatywnym są trudne do rozróżnienia.

Żmijowiec czerwony jest rośliną nektaro i pyłkodajną, trującą (zawiera alkaloidy). W medycynie ludowej stosowany przeciwko ukąszeniom żmij (inne wytłumaczenie nazwy rodzajowej). Dawniej wykorzystywany był również w barwiarstwie i do wyrobu kosmetyków.
Ta rzadka piękna roślina znajduje się kolekcjach roślinnych wielu ogrodów botanicznych (ochrona ex situ) w tym również w OB PAN w Powsinie.  Rośnie na rabacie słonecznej, najstarszej części Kolekcji Flory Polski.

Zapraszamy do oglądania!

Tekst: Magdalena Bederska-Błaszczyk
Zdjęcia: Anna Gasek, Michał Dreher, Magdalena Bederska-Błaszczyk

Wybrana literatura:
Rośliny chronione. Atlas. Polakowski B. 1995. Wydawnictwo Naukowe PWN
Rośliny chronione. Flora Polski. 2006. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. Multico Oficyna Wydawnicza
Rośliny kserotermiczne. Flora Polski. 2012.Cwener A., Sudnik-Wójcikowska B. Multico Oficyna Wydawnicza
Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Instytut Ochrony Przyrody PAN. Kraków 2014. Kaźmierczakowa R., Zarzycki K., Mirek Z.(red.)
Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. 2016. Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk. Kaźmierczakowa R. (red.)
Rośliny Polski. 2018. Sudnik-Wójcikowska B., Orczewska A. Multico Oficyna Wydawnicza
Dzikie gatunki pokrewne roślinom uprawnym występujące w Polsce. Lista, zasoby i zagrożenia. Dostatny D.F., Dajdok Z. (red.). IHAR-PIB 2020