Goździki to rośliny większości z nas dobrze znane, ale czy wiemy, gdzie można znaleźć je w naturze i jak rozpoznać gatunki? Przyjrzyjmy się rodzimym goździkom. Gożdzik (Dianthus) to rodzaj należący do rodziny goździkowatych (Caryophyllaceae), w Polsce reprezentowany przez 11 gatunków. Rośliny tego rodzaju już w starożytności musiały podbić serca ludzi, a świadczy o tym nadana nazwa Dios anthos, czyli kwiat Zeusa, najwyższego boga w starożytnej Grecji. W Polsce te piękne kwiaty można spotkać na różnych stanowiskach od szczytów gór po nieużytki.
Goździk lśniący (Dianthus nitidus) miał swoje stanowiska w Pieninach, ale po 1880 roku żaden z badaczy nie potwierdził występowania tego gatunku na opisywanym terenie. Obecnie znajduje się on na czerwonej liście gatunków zagrożonych jako takson wymarły na obszarze Polski, ujęty też w rozporządzeniu do ustawy o ochronie przyrody jako gatunek podlegający ochronie ścisłej. Roślina jest byliną o wysokości 15-30 cm, tworzącą gęste darnie z płożących ulistnionych pędów i powyżej nich wyrastających łodyg z kwiatami. Liście są lśniące, równowąskie, te na pędach mają szerokość 3-6 mm, te na łodygach są węższe. Kwiaty są różowe, 5-krotne, czyli z pięcioma płatkami, karbowano-ząbkowanymi na szczycie, o blaszce długości 8-12 mm, dość nagle zwężone w podobnej długości paznokieć. Paznokieć to u goździków niewybarwiona część płatka, schowana w zielonym kielichu. Kwiaty osadzone są pojedynczo lub skupione po 2-3 na szczycie łodygi. Według opisów ze stanowisk spoza Polski rośliny kwitną w lipcu, natomiast okazy uprawiane w naszym Ogrodzie rozpoczynają kwitnienie w pierwszej połowie maja. Prezentowane rośliny pochodzą z nasion otrzymanych ze słowackiej części Tatr.
Jedynie w Tatrach na kilkudziesięciu stanowiskach rośnie następny uroczy przedstawiciel rodzaju, goździk lodowcowy/lodnikowy (Dianthus glacialis). Ta niska, gęstokępkowa bylina ma wysokość 3-10 cm. Liście równowąskie lub łopatkowate skupione są w gęste różyczki. Łodygi kwiatowe zwykle ukryte w liściach, czasami nieznacznie dłuższe. Kwiaty wonne, 5-krotne, zwykle umieszczone pojedynczo na szczycie łodyżki, czasami zdarza się, że jest ich dwa, trzy. Płatki korony są różowe, u nasady białawe, a na szczycie nieregularnie ząbkowane, talerzykowato rozpostarte. Na stanowiskach naturalnych, powyżej 1000 m n.p.m. kwitnie w czerwcu i lipcu, natomiast w warunkach ogrodowych kwitnienie rozpoczyna już na początku maja. Takson podlega ścisłej ochronie prawnej. Rośliny obydwu gatunków można oglądać w kolekcji roślin górskich na najwyższym wzniesieniu od strony północnej na skałkach przy drewnianym mostku.
Na łąkach, murawach i w zaroślach w całym kraju, można spotkać goździka kropkowanego (Dianthus deltoides). Ten goździk o wysokości 15-40 cm jest rośliną wieloletnią tworzącą luźne darnie, o długim kłączu, z którego wyrastają liczne pędy płonne i kwiatowe. Liście ciemnozielone, równowąskie o szerokości do 3 mm. Kwiaty wyrastają pojedynczo na długich szypułkach i tworzą luźny kwiatostan – wierzchotkę. Płatki korony wyrastają z cylindrycznego kielicha i są różowo-purpurowe, deltoidalne, z białymi kropkami i ciemnym pierścieniem w nasadzie i płytko ząbkowane na szczycie. W Ogrodzie zakwita w pierwszej połowie czerwca i kwitnie do września. Charakterystyczny kropkowany rysunek na płatkach jest wyróżnikiem tego gatunku. W Ogrodzie rośnie w kolekcji flory Polski na słonecznej trawiastej skarpie przy głównej alei.
Goździk siny (Dianthus gratianopolitanus) jest również luźnodarniową byliną wysokości 10-20(25) cm, ale liście ma lancetowate, ostro zakończone do 2 mm szerokości pokryte woskiem, który nadaje im siną barwę. Kwiaty są 5-krotne, pachnące, zazwyczaj umieszczone pojedynczo na szczycie łodygi, rzadziej po 2-3, na długich szypułkach. Płatki korony wyrastają z rurkowatego kielicha, są jasnopurpurowe, na brzegu nieregularnie ząbkowane lub nieco postrzępione, o blaszce 3 razy krótszej od paznokcia nagle zwężonej w nasadzie. Kwitnie od kwietnia do czerwca, w Ogrodzie zwykle zakwita w drugiej połowie maja lub na początku czerwca. Na naturalnych stanowiskach można go obserwować w nielicznych miejscach na Śląsku, w Wielkopolsce oraz na Wyżynie Małopolskiej, w murawach naskalnych lub suchych borach. Gatunek podlega ścisłej ochronie prawnej i ma status gatunku zagrożonego. W kolekcji flory Polski rośnie na rabacie leśnej, w jej dolnej części. Rośliny zostały rozmnożone z siewek otrzymanych w wyniku doświadczeń prowadzonych w Banku Nasion PAN Ogrodu Botanicznego. Doświadczenia te przeprowadzone zostały w ramach projektu FLORINTEGRAL i zmierzają do długoterminowego zabezpieczenia diaspor roślin gatunków zagrożonych. Celem ww. projektu jest czynna ochrona szaty roślinnej, w tym zbiorowisk i gatunków flory Polski poprzez realizację szeroko zakrojonego planu zintegrowanych działań ochrony czynnej in situ (w miejscu występowania) i ex situ (poza miejscem występowania) wybranych gatunków oraz ich siedlisk.
Pospolicie w niżowej części kraju, w murawach, na suchych łąkach, słonecznych zboczach występuje goździk kartuzek (Dianthus cartusianorum), jest to wieloletnia roślina zielna o wzniesionych, sztywnych najczęściej pojedynczych, rzadko rozgałęzionych łodygach wysokości 15-70 cm. Liście równowąskie, zaostrzone, szerokości 2-6 mm. Na szczycie łodygi 5-15 kwiatów bez szypułek zebranych jest w kwiatostan tworzący luźną główkę. Kwiaty różowopurpurowe 5-krotne, wyrastające z brunatnopurpurowego kielicha. Płatki korony w zarysie deltoidalne krótsze od paznokcia, na wierzchołku drobno ząbkowane. Kwitnie od czerwca do września. W Bieszczadach występuje podgatunek, goździk kartuzek skalny (Dianthus cartusianorum subsp. saxigenus), który dorasta do 30 cm wysokości, liście mają 1,5-2mm szerokości. Kwiatostan składa się 2-4-kwiatów. Blaszki płatków są 1,5-2× krótsze od paznokcia. Rośliny tego gatunku w Ogrodzie rosną miedzy innymi na słonecznej skarpie pod brzozami, natomiast goździk kartuzek skalny prezentowany jest na skarpie z roślinami bieszczadzkimi, na skałkach.
Goździk skupiony (Dianthus compactus) w Polsce znany jest wyłącznie z Bieszczadów, gdzie rośnie na łąkach w borówczyskach i na skałkach, obecnie objęty ochroną częściową. Jest byliną dorastającą do wysokości 20-50 cm, z pojedynczą, rzadziej rozgałęzioną, sztywną łodygą. Liście wąskolancetowate do szerokolancetowatych, szerokości 10-15 mm, łodygowe siedzące (bez ogonków liściowych), odziomkowe (wyrastające od ziemi) na krótkich ogonkach. Kwiatostan to zbite główkowate wierzchotki, składające się z kilku do kilkudziesięciu kwiatów, umieszczone na szczytach pędów. Płatki korony różowe, często z jaśniejszym rysunkiem, długości 7-9 mm, na szczycie ząbkowane. Na stanowiskach naturalnych kwitnie w lipcu i sierpniu, natomiast w Ogrodzie kwitnienie tego gatunku przypada na pierwszą połowę czerwca. Odwiedzając kolekcję roślin górskich, można go zobaczyć na skarpie z roślinami bieszczadzkimi, poniżej drewnianej górskiej chaty. Według niektórych opracowań (The Plant List) goździk skupiony jest podgatunkiem goździka brodatego, (Dianthus barbatus). Naturalne stanowiska goździka brodatego znajdują się w Azji na obszarze Chin i Korei Północnej oraz w środkowej, wschodniej i południowej Europie. W Polsce jest często uprawiany i czasami dziczeje, a takie rośliny określa się mianem, ergazjofigofitów.
Goździk kosmaty (Dianthus armeria) nie ma tak okazałych kwiatów i kwiatostanów jak jego kuzyni, występuje dość często na otwartych terenach na niżu i pogórzu, w górach spotykany rzadziej, jest rośliną jednoroczną lub dwuletnią, o wysokości 20-80 cm. Łodyga sztywna, gęsto w górnej części rozgałęziona. Liście odziomkowe są podłużnie łopatkowate, a łodygowe wąskolancetowate, szerokości 1-5 mm. Kwiaty są purpurowe, nakrapiane i stosunkowo małe, średnicy 10 mm, zebrane w zbite pęczki na szczycie łodygi. Płatki korony wyrastają z zielonego walcowatego kielicha, na szczycie są ząbkowane i kilka razy krótsze od paznokcia. Kwitnie od czerwca do lipca. Gatunek objęty ścisłą ochroną prawną. W Ogrodzie sam wybiera dogodne dla siebie miejsca, więc można zobaczyć go tam gdzie jest dużo światła, w kolekcji flory Polski najczęściej wysiewa się na rabacie słonecznej przy głównej alei, ale też na rabacie leśnej w jej dolnej części przy starym dębie.
Goździk łysy (Dianthus collinus subsp. glabriusculus) podawany był z Polski z okolic Przemyśla w końcu XIX wieku, później już nie odnaleziony. Gatunek ma status wymarłego na obszarze Polski, wzmiankowany jednak w opracowaniu z 2012 r. dotyczącym inwentaryzacji kserotermicznego stanowiska na zboczu doliny Bugu. Jest rośliną wieloletnią o wzniesionych, pokładających się sztywnych pędach o wysokości 20-60 cm, delikatnie owłosionych, z górną częścią łodygi pozbawioną włosków. Liście podłużnie lancetowate szerokości 5-8 mm z włoskami. Kwiatostan składa się z 2-3 pęczków złożonych z 3-8 (10) kwiatów. Kwiaty o średnicy do 20 mm, różowe do purpurowych z kilkunastoma ciemnymi plamkami. Płatki korony nieregularnie ząbkowane na szczycie. W Polsce występował wyłącznie opisany podgatunek i polska nazwa została nadana w oparciu o jego nazwę naukową, ponieważ glabriaskulus oznacza gładki/gładszy. Nazwę naukową gatunku Dianthus collinus należałoby raczej tłumaczyć jako goździk pagórkowy. W kolekcji flory Polski prezentowane są rośliny pochodzące z Węgier, na słonecznej rabacie przy jodle, ich kwitnienie można obserwować w drugiej połowie lipca.
Następny przedstawiciel rodzaju wyróżnia się wyjątkowo intensywnym zapachem, goździk postrzępiony wczesny (Dianthus plumarius subsp. praecox) jest endemitem Karpat Zachodnich (poza tym terenem nigdzie indziej nie występuje), w Polsce rośnie tylko w Tatrach i w Pieninach. Objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. Jego siedliska to murawy naskalne, piargi i upłazy na skałach wapiennych i dolomitowych. Bylina wysokości do 30 cm tworzy gęste darnie, cała roślina pokryta jest woskiem który nadaje jej szarozieloną, wręcz niebieskawą barwę. Liście płonne równowąskolanceto-wate, szerokości 1-3 mm, całobrzegie, zebrane są w różyczki. Łodygi lekko przegięte, dość wiotkie, nierozgałęzione. Kwiaty 5-krotne, zwykle umieszczone pojedynczo, rzadziej po 2-3 na szczycie łodygi. Z rurkowatego czerwonawo nabiegłego kielicha wyrastają płatki korony, białe lub jasnoróżowe, talerzykowato rozpostarte, na szczycie postrzępione do ok. 1/3 długości, zwężone nagle w dłuższy od blaszki paznokieć ukryty w kielichu. Rośliny wykazują dużą zmienność pocięcia płatków oraz barwy liści i łodygi. Na stanowiskach naturalnych kwitnie w czerwcu i lipcu, w Ogrodzie rozpoczyna kwitnienie zwykle około połowy maja. Ponieważ sam bardzo łatwo się rozsiewa to w kolekcji roślin górskich na najwyższym wzniesieniu pokrywa prawie cały południowy stok, w pełni kwitnienia zapach jest oszałamiający.
Goździk piaskowy (Dianthus arenarius) jest byliną o wysokości 20-40 cm, słabo pokrytą woskiem, tworząca niezbyt gęste darnie. Łodyga jest zazwyczaj rozgałęziona. Liście równowąskolancetowate, szerokości ok. 1 mm, na brzegu z drobnymi ząbkami. Kwiaty pachnące, 5-krotne umieszczone pojedynczo lub po kilka na łodydze, tworzą wierzchotkowaty kwiatostan. Płatki korony białe lub wyjątkowo różowe, strzępiasto pocięte, głębiej niż do ½ długości blaszki, i dwa razy dłuższym paznokciem. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Naturalne stanowiska znajdują się w północnej i wschodniej części kraju, rośnie w murawach na piaskach, na wydmach i piaszczystych miejscach w obrębie borów. Lubi tereny świetliste lub lekko ocienione. W Ogrodzie rośnie w kolekcji flory Polski, na trawiastej skarpie pod brzozami. Nasiona tego gatunku pochodzą z Kampinoskiego Parku Narodowego i zostały do kolekcji pozyskane w ramach współpracy z Bankiem Nasion PAN ogrodu Botanicznego. W Polsce wyróżniono dwa podgatunki goździka piaskowego: podgatunek typowy Dianthus arenarius subsp. arenarius i podgatunek pruski Dianthus arenarius subsp. borussicus (Borussia to w języku łacińskim nazwa Prus). Podgatunki różnią się intensywnością owoszczenia oraz rozgałęzieniem łodygi. Gatunek objęty ochroną częściową.
Goździk pyszny (Dianthus superbus) jest rośliną wysokości 20-50 cm zieloną lub sinawozieloną. Łodyga w górnej części słabo rozgałęziona. Liście są wąskolancetowate, dolne tępe, górne ostro zakończone szerokości 3-5 mm. Kwiaty wyjątkowo okazałe, do 60 mm średnicy, o silnym zapachu, tworzą wielokwiatowy, luźny kwiatostan. Płatki korony liliowe, różowe lub białe o blaszce długości 15-25 mm, wyrastają z wąskowalcowatego, zielonego lub różowawego kielicha o długości 20-28 mm. Blaszka na szczycie głębiej niż do połowy postrzępiona, o łatkach równowąskich często widlastych. Kwitnie od czerwca do sierpnia, a w Ogrodzie zwykle rozpoczyna kwitnienie w pierwszej połowie lipca. Jego naturalne stanowiska obejmują Polskę niżową, na pogórzu spotykany jest rzadziej. Preferuje siedliska podmokłe, łąki trzęślicowe i torfowiska niskie. Gatunek objęty jest ścisłą ochroną oraz uznany za narażony na wyginięcie. W Ogrodzie rośnie w miejscu zwanym „Źródliskiem” niedaleko Wilii Janówek, gdzie jest stały dopływ wody. Rośliny pochodzą z Bukowa na Górnym Śląsku i zostały do Ogrodu pozyskane w ramach współpracy z Bankiem Nasion PAN Ogrodu Botanicznego.
Bardzo podobnym gatunkiem ale rosnącym na innych terenach i siedliskach jest goździk okazały (Dianthus speciosus), ta wieloletnia roślina dorasta do wysokości 30-50 cm, sinawo zabarwiona, wykształca nieliczne pędy płonne oraz ulistnione, w górze słabo rozgałęzione łodygi kwiatowe. Liście wąskolancetowate szerokości 3-8 mm. Kwiaty duże, na długich szypułkach tworzące luźny kwiatostan. Kielich ciemnofioletowo zabarwiony, szerokowalcowaty długości 24-33 mm. Płatki korony różowe, liliowe lub białe o średnicy 50-70 mm. Blaszka na szczycie głębiej niż do połowy pocięta na równowąskie łatki często widlasto rozgałęzione. Kwitnie w lipcu i sierpniu. Rośliny tego gatunku występują w Tatrach, na Wzniesieniu Gubałowskim i na Babiej Górze, rośnie w traworoślach, rzadziej w murawach wysokogórskich, głównie w piętrze kosodrzewiny. Gatunek objęty ścisłą ochroną prawną.
Wiele gatunków goździków ma możliwość tworzenia mieszańców, dlatego czasami na naturalnych stanowiskach, a na pewno w ogrodach można obserwować rośliny o cechach pośrednich, co utrudnia identyfikację okazu. Zachęcamy jednak do obserwacji i oznaczania napotkanych goździków, ponieważ zawsze lepiej jest wiedzieć, na co się patrzy. | tekst: Anna Gasek ; fot. Anna Gasek, Wiesław Gawryś.
Bibliografia:
www.atlas-roslin.pl/pelna/gatunki/Dianthus.htm
www.theplantlist.org/
www.atlas-roslin.pl: Woch M., Hawryluk M., 2014 — Flora of xerothermic sites of the Zachodniowołyńska Dolina Bugu special area of conservation (Eastern Poland): The influence of habitat on rare grassland species
Rutkowski L., 2013 — Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej.
Mirek Z. et al., 2002 — Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin kwiatowych i paprotników Polski.
Kaźmierczakowa R. (red.) et al., 2016 — Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych.
Kaźmierczakowa R., Zarzycki K., Mirek Z., 2014 — Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe.
Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z., 2002 – Flora Polski. Rośliny chronione.
