W Polsce rodzaj pierwiosnek – Primula, z rodziny pierwiosnkowatych (Primulaceae) reprezentowany jest przez siedem gatunków. Niestety, dwa gatunki uznane zostały za wymarłe. Pierwszy z nich to pierwiosnek bezłodygowy (Primula vulgaris), który wymarł w miejscach naturalnego występowania w południowo-wschodniej i wschodniej Polsce. Jednak sam gatunek udało się uratować na stanowisku zastępczym w Łańcuchowie na Lubelszczyźnie, które założono w 1993 roku, a rośliny pochodziły z uprawy w Ogrodzie Botanicznym UMCS w Lublinie. Ta niewielka populacja utrzymuje się do dzisiaj chociaż jej kondycja nie jest zadowalająca, rośliny często są porażone przez choroby i słabo się rozsiewają. W 2020 roku nasiona roślin z Łańcuchowa zostały przekazane do Banku Nasion i Laboratorium Kriokonserwacji Ogrodu Botanicznego w Powsinie, jako zabezpieczenie puli genowej tego gatunku. Z doświadczeń nad siłą kiełkowania nasion przeprowadzanych przed umieszczeniem ich w parach ciekłego azotu (-160°C) kolekcja flory Polski otrzymała kilkadziesiąt podkiełkowanych nasion z których wyrosło kilkanaście dorodnych roślin, zdobiących obecnie leśny zakątek i dębową skarpę. Pierwiosnek bezłodygowy jest byliną dorastająca do 10 cm wysokości, liście są podługowate, klinowato zwężone na końcu w krótki ogonek, silnie pomarszczone. Kwiaty bladożółte z pięcioma pomarańczowymi plamkami w gardzieli. Kwiaty są stosunkowo duże o średnicy 20-35 mm, umieszczone pojedynczo na szypułkach wyrastających z kłącza i tworzące odziomkowy (wyrastający z ziemi) baldaszek. Kwitnie w marcu i kwietniu, najwcześniej z rodzimych pierwiosnków. Ten gatunek od innych żółtych pierwiosnków odróżnia dużo jaśniejszy odcień barwy kwiatów i brak łodygi (głąbika) na której są one umieszczone. Gatunek został objęty ścisłą ochroną prawną od 2014 roku. Obecnie odmiany pierwiosnka bezłodygowego w różnych barwach, jak również o pełnych kwiatach są bardzo popularne jako rośliny rabatowe. 

Pierwiosnek Hallera, pierwiosnek długokwiatowy (Primula halleri) w Polsce prawdopodobnie bezpowrotnie wyginął. Miejscem występowania pierwiosnka Hallera była Bukowa Kopa w Bieszczadach, ale nie znaleziono go tam od 1975 roku pomimo szczegółowych poszukiwań. Najbliższe stanowiska tego gatunku znajdują się w Tatrach Bialskich na Słowacji i masywie Czarnohory na Ukrainie. Roślina o wysokości 10-30 cm z eliptycznymi liśćmi skupionymi w różyczkę, liście z białym nalotem od spodu, całobrzegie lub krótko ząbkowane. Kwiaty fioletowo purpurowe o talerzykowatej koronie średnicy 15-25 mm, zebrane w baldaszkowaty kwiatostan, rurka korony o długości 15-30 mm. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Bardzo podobnym gatunkiem jest pierwiosnek omączony (Primula farinosa), występujący w Polsce na jedynym stanowisku w Beskidzie Sądeckim i uznany za krytycznie zagrożony oraz podlegający ścisłej ochronie prawnej. Roślina jest byliną z rozetką liści o długości 2-5 cm, pokrytych białym nalotem, jakby oprószonych mąką, z tej rozety wyrasta zwykle jeden, rzadziej dwa pędy kwiatostanowe wysokości 5-30 cm. Kwiaty mają 10-15 mm średnicy, barwę różową, rurka korony ma długość 5-8 mm. Kwiaty zebrane są w baldaszek złożony z 2-20 kwiatów. Kwitnie w kwietniu i maju. Oba gatunki są do siebie bardzo podobne, ale zasadniczą różnicą jest długość rurki kwiatowej, co zmienia wygląd kwiatu i całego kwiatostanu, drugą różnicą jest pora kwitnienia.  

W Tatrach i Karkonoszach powyżej 1300 m n.p.m. spotkać można pierwiosnek maleńki (Primula minima). To drobna roślina wysokości 1-2 cm, liście ma zimozielone, mięsiste, błyszczące, klinowate z trzema ząbkami na końcu. Kwiaty wyrastają pojedynczo na króciutkiej łodyżce, są różowe o średnicy około 30 mm, korona z pięcioma głęboko wciętymi płatkami. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Rośnie na skalnych półkach, piargach i trawiastych zboczach najczęściej na podłożu granitowym. W wielu miejscach tworzy spore skupiska i chociaż niepozorny, to w czasie kwitnienia trudno go nie zauważyć i na pewno nie można go pomylić z żadnym innym pierwiosnkiem. Gatunek ten podlega ścisłej ochronie prawnej. W Tatrach od regla dolnego po piętro halne, na wapiennych skałkach i w murawach naskalnych można spotkać następnego specyficznego przedstawiciela rodzaju pierwiosnek – Primula. Pierwiosnek łyszczak (Primula auricula) dorasta do 25 cm wysokości, a liście ma charakterystyczne, mięsiste, eliptyczne, zebrane w różyczkę i często pokryte białym nalotem. Łodyga wyrasta ze środka różyczki liściowej. Kwiaty są słonecznie żółte o średnicy 30 mm, z długą rurką i 5 talerzykowato rozpostartymi łatkami, zebranymi w baldaszkowaty kwiatostan złożony z kilku do kilkunastu kwiatów. Kwitnie od kwietnia do czerwca, jak tylko wiosna zawita na określoną wysokość nad poziomem morza. Gatunek objęty jest ścisłą ochroną prawną. W kolekcji flory Polski można oglądać pierwiosnka łyszczaka na północnym stoku najwyższego wzniesienia, na skałkach przy mostku. Najbardziej znane i spotykane w lasach górskich i na niżu pierwiosnki, to pierwiosnek wyniosły i pierwiosnek lekarski. Pierwiosnek wyniosły (Primula elatior) częściej spotykany w górach aż po piętro halne, ale rosnący również w Wielkopolsce i na Lubelszczyźnie to roślina dorastająca do 20-30 cm wysokości, z dużymi eliptycznymi liśćmi o silnie pomarszczonej blaszce zbiegającej się w oskrzydlony ogonek. Na szczycie bezlistnej łodygi tworzy się baldaszkowaty kwiatostan złożony z kilku do kilkunastu kwiatów. Kwiaty mają koronę siarkowo żółtą z pomarańczowym pierścieniem w gardzieli, zbudowaną z wąskiej rurki i 5 łatek rozpostartych poziomo, średnicy do 20 mm. Rurkę korony ściśle obejmuje zielonkawy kielich o ostrych kantach. Rośliny kwitną od kwietnia do lipca w zależności od wysokości stanowiska nad poziomem morza. Gatunek podlega częściowej ochronie prawnej. W Ogrodzie potrafi rozpocząć kwitnienie już w końcu marca, ale najczęściej kwitnie w pierwszej połowie kwietnia i zdarza się nierzadko, że powtarza kwitnienie jesienią. Na obszarach niżowych i w niższych położeniach górskich rośnie podobny gatunek, pierwiosnek lekarski (Primula veris, Primula officinalis), rośliny dorastają do 30 cm wysokości, jajowate lub podłużnie jajowate, pomarszczone liście zebrane są w przyziemną różyczkę, z której wyrasta bezlistny pęd zakończony zwisającym do dołu baldaszkiem, złożonym z 10-30 kwiatów. Korona ma średnicę do 15 mm, rurka jest dłuższa od kielicha z pięcioma nieco stulonymi łatkami barwy żółtej z pomarańczowymi plamkami w gardzieli. Zielony kielich w czasie kwitnienia jest luźny, rozdęty i ostrokanciasty. Budowa kwiatostanu kojarzyła się z pękiem kluczy, dlatego rośliny tego gatunku dawniej potocznie zwane były „kluczykami”. Kwitnie w kwietniu i maju, ale potrafi zakwitnąć też w marcu i kwitnąć do czerwca. Oba gatunki pierwiosnków rosną w kolekcji flory Polski na rabacie leśnej wzdłuż głównej alei, można tam się przyjrzeć dokładnie różnicom i podobieństwom w budowie kwiatu.   

Zapraszamy do obserwacji. 

Anna Gasek