Przedwiośnie, czyli zaranie wiosny, to jedna z fenologicznych pór roku, kiedy to powoli rozpoczyna się okres wegetacyjny roślin. Zwiastuje ją najpierw kwitnienie leszczyny (Corylus avellana), a także m.in. olszy czarnej (Alnus glutinosa) i wawrzynka wilczełyko (Daphne mezereum) rozpoczynające się w lutym-marcu. Przedwiośnie to również czas królowania roślin nazywanych zbiorczo „geofitami”. Czym są geofity z botanicznego punktu widzenia, jakie gatunki do nich należą i gdzie można je spotkać? Posaramy się to wyjaśnić. 😊  Aby zrozumieć termin „geofity” należy spojrzeć na system klasyfikacji niesystematycznej, który dzieli rośliny w zależności od sposobu przeżywania przez nie okresu niesprzyjającego wegetacji. W 1905 roku ukazała się publikacja „Types biologiques pour la géographie botanique”- duńskiego botanika Christena Raunkiaera.  Przedstawiono w niej podział roślin w zależności od umiejscowienia na roślinie pąków spoczynkowych. Według tej klasyfikacji wyróżniamy: 

• fanerofity (rośliny jawnopączkowe), których pąki znajdują się wyżej niż 50 cm nad podłożem (drzewa, krzewy, epifity) 
• chamefity (rośliny niskopączkowe) o pąkach znajdujących się do 50 cm od powierzchni gruntu (krzewinki, rośliny zielne) 
• hemikryptofity (rośliny naziemnopączkowe) to rośliny, których pąki znajdują się przy powierzchni gleby a przed przemarzaniem są chronione liśćmi i śniegiem 
• kryptofity (rośliny skrytopączkowe) czyli rośliny, których pąki znajdują się na organach podziemnych takich jak kłącza, bulwy, cebule, rozłogi i inne. Jeśli mamy do czynienia z roślinami wodnymi należą one do hydrofitów, jeśli rosną w ziemi – do geofitów
• terofity to rośliny jednoroczne, zimę przeżywają jedynie w postaci nasion i swój cały rozwój zamykają w jednym cyklu wegetacyjnym.

Z powyższego podziału wynika wyraźnie, że geofity (geo – ziemia, phyton – rośliną) są roślinami, które niekorzystne okresy pogodowe (w naszej szerokości geograficznej jest to zima) przeżywają w postaci pąków spoczynkowych znajdujących się pod ziemią. Pąki te mogą być częścią organów podziemnych, które są pędami, korzeniami oraz ich modyfikacjami. Podziemne organy pełnią nie tylko funkcję zapasową oraz przeżyciową, lecz również mogą służyć wegetatywnemu rozmnażaniu. Sposobem na życie i przetrwanie u geofitów to trwanie przez większość roku w postaci organów podziemnych ukrytych pod powierzchnią gleby.  

Geofity występują w miejscach, gdzie wyraźnie odznaczają się sezonowe różnice w klimacie np. pora sucha i deszczowa lub aspekty zakłócające wegetację (jednak pojawiające się regularnie) np. pożary. W regionie śródziemnomorskim geofity stanowią około 8% flory, natomiast w południowej Afryce, w Kraju Przylądkowym już 14%.  
Pośród kilku czynników środowiskowych, takich jak nasłonecznienie, wilgotność i temperatura, ten ostatni pełni kluczową rolę w rozwoju geofitów kontrolując ich wzrost i kwitnienie. Geofity wymagają sekwencji temperatur ciepło-zimno-ciepło.  W naszym klimacie umiarkowanym rozwój niektórych geofitów następuje bardzo wczesną wiosną jeszcze przed rozwojem liści na drzewach. Mówimy wtedy o tzw. aspekcie wiosennym w odniesieniu do roślinności na danym obszarze. W klimacie umiarkowanym Europy Środkowej dotyczy on głównie lasów liściastych (grądów i buczyn).  Z ekologicznego punktu widzenia geofity zapobiegają ucieczce biogenów (podstawowych pierwiastków niezbędnych do życia) z ekosystemów leśnych, wykorzystują je wczesną wiosną zapobiegając przez to ich wymywaniu do głębszych warstw gleby. Obumarłe szczątki geofitów ulegają rozkładowi i biogeny są oddawane do ekosystemu wczesnym latem, stają się dostępne dla drzew i roślin pełni lata.  Szybki wzrost i kwitnienie wiosną jest możliwe dzięki substancjom odżywczym zmagazynowanym w ciągu okresu wegetacyjnego w części podziemnej (w formie bulwy, cebuli czy rozbudowanego systemu korzeniowego), dlatego rośliny mogą najpierw wypuszczać pędy generatywne przed wegetatywnymi. Ma to na celu jak najszybsze zapylenie i wydanie owoców, kiedy konkurencja o zapylacze jest stosunkowo niewielka. Nadziemne części po przekwitnięciu i wydaniu nasion co roku obumierają. Cały ich cykl życiowy zamyka się w okresie, kiedy na drzewach nie ma jeszcze liści, jest wilgotno a temperatury są niskie. Geofity nie są tolerancyjne w stosunku do suszy oraz zacienienia.   Warto zaznaczyć, że geofity to nie tylko rośliny wczesnowiosenne. We florze Polski znajdziemy szereg gatunków, które do geofitów należą, jednak kwitną nieco później – w maju i czerwcu. Do takich gatunków zaliczmy m.in. konwalię majową (Convallaria majalis), konwalijkę dwulistną (Maianthemum bifolium) oraz gatunki z rodzaju kokoryczka (Polygonatum sp.) W rozsiewaniu nasion wielu gatunków geofitów (m.in. kokoryczy, złoci, cebulic, ziarnopłonu) uczestniczą mrówki – zjawisko to nazywamy myrmekochorią. Mrówki żywią się tzw. ciałkami mrówczymi – elajosomami, czyli wyrostkami na nasionach, które są bogate w substancje odżywcze (tłuszcze i węglowodany). 
Do najczęściej spotykanych wczesnowiosennych geofitów we florze Polski należą: 

• Cebulica dwulistna (Scilla bifolia) – pod ziemią wytwarza cebulę, z której wiosną wypuszcza pojedynczy pęd kwiatostanowy oraz przeważnie dwa liście. W Polsce występuje głównie na terenie Karpat. Gatunek ten podlega częściowej ochronie gatunkowej. Kwitnie w marcu i kwietniu. 
• Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum) – organem podziemnym jest podłużna, wąska cebula. Wszystkie części rośliny są jadalne. W Polsce częściej występuje w południowej części kraju (Karpaty, Sudety), gdzie rośnie tworząc łany. Gatunek ten podlega częściowej ochronie gatunkowej. Kwitnie od kwietnia do czerwca.  
• Kokorycz pełna (Corydalis solida) ma podziemną bulwę, pełną w środku – stąd jej nazwa. Ma ciemnofioletowe, niebieskie lub białe kwiaty. W Polsce rośnie przeważnie w południowo-wschodniej (częściej) i wschodniej części kraju. Kwitnie od marca do maja. 
• Kokorycz pusta (Corydalis cava) – ma bulwę podziemną zawierającą u starszych osobników puste przestrzenie. Może tworzyć mieszańce z kokoryczą pełną. Rośnie głównie w Karpatach, Sudetach, na Śląsku i w Wielkopolsce. Kwitnie od marca do maja. 
• Krokus spiski (Crocus scepusiensis) ma pęd podziemny przypominający cebulę. Jest subendemitem karpackim – w Polsce rośnie w Tatrach, na Podhalu i w Beskidach. Gatunek ten podlega częściowej ochronie gatunkowej. Kwitnie od marca do kwietnia. 
• Podbiał pospolity (Tussilago farfara) – pod ziemią posiada rozgałęziające się, gałęziste kłącze. Nie jest rośliną typowo leśną, lubi przydroża, miejsca ruderalne i dużo słońca. Kwitnie od lutego do maja. 
• Szczawik zajęczy (Oxalis acetosella) pod ziemią ma cienkie, rozgałęzione kłącze. Nazywany jest „leśną koniczyną”. Ciemnozielone liście szczawika przypominają liście koniczyny, są jadalne, kwaskowate w smaku. Występuje pospolicie w lasach i zaroślach na terenie całego kraju. Kwitnie w kwietniu i maju.  
• Śnieżyca wiosenna (Leucoium vernum) – wytwarza kulistą cebulę. Na białych działkach okwiatu ma charakterystyczne zielonkawe plamki. Podlega częściowej ochronie gatunkowej. W Polsce gatunek ten ma północną granicę zasięgu, występuje naturalnie w Sudetach i Bieszczadach. Kwitnie od lutego do kwietnia. 
• Śnieżyczka przebiśnieg (Galanthus nivalis) o organie podziemnym w formie cebuli, wokół której wyrastają cebulki przybyszowe. Jeden z najwcześniej kwitnących geofitów – często kwiatostany pojawiają się, kiedy leży jeszcze śnieg, stąd nazwa. Gatunek ten podlega częściowej ochronie gatunkowej. W Polsce występuje głównie w południowej części kraju. Kwitnie w lutym i marcu.  
• Zawilec gajowy (Anemone nemorosa) – pod ziemią posiada walcowate, brązowe kłącze. Występuje na terenie całego kraju, w górach po regiel dolny. Często rośnie łanowo. Kwitnie od marca do maja. W Polsce na stanowiskach naturalnych występuje aż pięć gatunków zawilców, ale tylko cztery z nich są geofitami (gajowy, żółty, lipski i narcyzowy). 
• Zdrojówka rutewkowata (Isopyrum thalictroides) – pod ziemią posiada kłącze, a jej białe kwiaty są podobne do kwiatów zawilca gajowego tylko nieco drobniejsze. W Polsce występuje głównie w południowo-wschodniej części kraju. Kwitnie od marca do maja. 
• Ziarnopłon wiosenny (Ficaria verna) – nazywany jaskrem wiosennym lub pszonką. Ma bulwiasto zgrubiałe korzenie. Występuje na terenie całego kraju. Kwitnie w marcu i kwietniu. 
• Złoć żółta (Gagea lutea) – podziemnym organem jest okrągła cebula często otoczona cebulkami przybyszowymi. Wytwarza jeden pęd kwiatostanowy. Występuje powszechnie na terenie całego kraju. Kwitnie od marca do maja. 
• Żywiec gruczołowaty (Dentaria glandulosa) – to gatunek karpacki (żyzne buczyny), poza tymi górami występuje na nielicznych stanowiskach, podziemnym organem jest zgrubiałe kłącze. Kwitnie od końca marca do końca maja. Do geofitów należą również dwa pozostałe rodzime gatunki żywca – cebulkowy i dziewięciolistny. 

W Naszym Ogrodzie geofity ulokowały się w wielu miejscach – można znaleźć je m.in. przy bramie leśnej, w Leśnym Zakątku (graniczącym z ulicą Wczasową) i na Rabacie Leśnej. Radzimy nie zwlekać z wizytą w Ogrodzie – czas geofitów przemija szybko i wtedy trzeba czekać do następnego przedwiośnia 😊

Magdalena Bederska-Błaszczyk 

 Literatura 

Bober J. 2003. Rozmnażanie geofitów leśnych w warunkach naturalnych i laboratoryjnych. 2003. Wiadomości botaniczne 47(3/4): 15-24 
Khodorova N.V., Boitel-Conti M. 2013. The Role of Temperature in the Growth and Flowering of Geophytes. Plants 2, 699-711; doi:10.3390/plants2040699 
Rawlik Katarzyna 2021. „wiosenna tama” – geofity w lasach. Z cyklu „Wiadomości z Ogrodów Kórnickich”. Kórniczanin 5/2021 
Witkowska-Żuk L. 2013. Rośliny Leśne. Multico 
Tribble C.M., Martinez-Gomez J., Howard C.C., Males J., Sosa V., Sessa E.B., Cellinese N., Specht C.D. 2021. Get the shovel: morphological and evolutionary complexities of belowgrund organs in geophytes. American Journal of Botany 108(3):372-378 
www.zielnik-karpacki.pl