Pierwszym i długo jedynym rodzajem rodzimym dla Australii i pobliskich wysp, którego wzięto do uprawy, a z czasem zagościł również na polskich stołach jest makadamia Macadamia. Okrągłe nasiona z jej pestkowców, znane jako „orzechy makadamia” (w angielszczyźnie mają więcej nazw: „bauple nut, bush nut, Hawaii nut, Queensland nut”) robią furorę jako samodzielna przekąska bądź składnik mieszanek bakaliowych, jakże chętnie spożywanych w Boże Narodzenie i Sylwestra.

Należąca do srebrnikowatych Proteaceae makadamia to niskie drzewo lub okazały krzew o wieczniezielonych, błyszczących, wąskich, ząbkowanych bądź całobrzegich liściach, długich na 6-30 cm, a szerokich na 3-13 cm; niepozornych kwiatach zebranych jednak ładne kwiatostany oraz owocach w postaci pestczaków. Pojedynczy owocostan ważyć może do 18 kg. Od 1910 zaczyna się sadzenie makadamii na Hawajach. Początkowo traktowano ją jako gatunek ocieniający i wiatrochronny na plantacjach kawy i trzciny cukrowej, ewentualnie także ozdobny i miododajny. Pierwsza plantacja makadamii na „orzechy” powstała w 1925 r na przedmieściach Honolulu. Nie dziwi zatem, że choć cały rodzaj pochodzi z Antypodów, to bywa nazywany „orzechem hawajskim”. W swojej australijskiej ojczyźnie także początkowo ocieniała sadzonki innej bakalii: amerykańskiego pekana Carya illinoensis. Australia prześcignęła Hawaje jako dostawca tych okrągłych „orzechów” na rynki światowe dopiero w 1997 r., jednak już w 2012 (wg innych źródeł „dopiero” w 2015) straciła prymat na rzecz Republiki Południowej Afryki. Na kolejnych potentatów w uprawie tych drogich, ale pysznych orzechów wyrastają: Izrael, Chiny oraz szereg państw latynoamerykańskich (Brazylia, Gwatemala, Kostaryka, Kolumbia i Boliwia) czy afrykańskich (Kenia, Malawi). W ostatnich latach makadamia stała się jednym z najdroższych orzechów świata z uwagi na czasochłonność zbioru i odcięcie Antypodów od reszty świata w ramach walki z covid19. Pamiętajmy jednak, że inne orzechy, które wciąż pozyskuje się wyłącznie lub niemal wyłącznie ze stanu dzikiego jak o. brazylijskie (orzesznicy wyniosłej) Bertholletia excelsa i rajskie (krużycy małpiej) Lecythis zabucajo, mogą być droższe.

Spośród czterech gatunków, jakie ostały się w obrębie rodzaju Macadamia, trzy zyskały pewne znaczenie gospodarcze i kulinarne:

  1. m. całolistna (właściwa, szlachetna, w handlu oferowana pod nazwami: bush nut, nut oak, smooth-shelled macadamia albo Queensland nut) M. integrifolia Maiden et Betche,
  2. m. drobnoorzeszkowa (ang. Gympie nut) M. ternifolia F.Muell.
  3. oraz m. czterolistna (ang. również bush nut) M. tetraphylla L.A.S.Johnson.

Czwarty przedstawiciel rodzaju: m. Jansena M. jansenii C.L.Gross et P.H.Weston zawiera tyle glikozydów cyjanowodorowych (tej samej substancji co gorzkie migdały), że staje się trujący dla ludzi, nie tylko dla psów. Około 20 innych gatunków, zaliczanych w XIX w. do rodzaju makadamii, trafiło do pokrewnych rodzajów Lasija, Catalepidia i Virotia.

Największe znaczenie kulinarne zyskały cztery odmiany makadamii: ‘Beaumont’, ‘Nelmac II’, ‘Renown’ oraz ‘Maroochy’. Trzy pierwsze kultywary to utrwalone mieszańce m. całolistnej z czterolistną, ‘Maroochy’ to sport (co oznacza sport w tym kontekście, wyjaśniono w naszym najświeższym wpisie o kameliach japońskich Oranżerii) czterolistnej bez domieszek genów innych gatunków. Szlachetne odmiany rozmnaża się przez szczepienie podobnie jak inne drzewa sadownicze. Rośliny zaczynają obradzać 7-10 lat po zasadzeniu. Najbogatsze plony dają na glebach przepuszczalnych i żyznych, przy temperaturze nie spadającej nigdy poniżej plus 100C, z optymalną ciepłotą roczną 250C. Co raz gwałtowniejsze burze oraz inwazja pasożytniczego „grzyba” (tak naprawdę lęgniowca) Phytophthora mogą mocno uszkadzać całe plantacje. Orzechy makadamii odgrywają też rosnącą rolę jako pasza dla rzadkich i ginących, znacznie pospolitszych w hodowli, niż w przyrodzie modroar hiacyntowych Anodorhynchus hyacinthinus. To jedno z nielicznych zwierząt obok człowieka, jakie potrafią rozłupać skorupy makadamii i skruszyć sam „orzech”.

Spośród innych przedstawicieli srebrnikowatych, spokrewnionych z makadamią, mających potencjał stać się źródłem nowych „orzechów/migdałów” warto wspomnieć atertonię różnolistna Athertonia diversifolia L.A.S.Johnson et B.G.Briggs, zwaną też „dębem Athertona” lub „migdałowcem Athertona”. To jeden z ważniejszych gatunków lasotwórczych na północnym wschodzie Queensland, w jedynych w Australii lasach deszczowych, nie spotykany dziko nigdzie indziej na świecie. Od paru lat wprowadza się ją do parków jako efektownego solitera albo trzyma w doniczkach jako roślinę pokojową.

mgr Adam Kapler