Czy kwitnienie wrzosów pospolitych zwiastuje koniec lata? Ich pierwsze kwiaty rozwijają się już w połowie lipca, ale to przecież wrzesień zapożyczył swoją nazwę od tej rośliny…Przysłowie mówi, że „Kiedy sierpień wrzos rozwija, jesień krótka, szybka mija” co wróży obecnie bardzo krótką jesień ze względu na wczesne kwitnienie wrzosów.
Wrzos pospolity (Calluna vulgaris) swoją nazwę łacińską wywodzi od greckiego słowa kallyno – czyszczę i nawiązuje do wykorzystywania gałązek wrzosu do wyrabiania miotełek, a epitet gatunkowy vulgaris z łac. vulgo – rozpowszechniam oznacza tyle co zwyczajny, pospolity, czyli często spotykany. Polskie ludowe nazwy wrzosu to min. wrzosk lub wrzost.
Wrzos pospolity to zimozielona krzewinka dorastająca do 80-100 cm wysokości o pokładających się i zakorzeniających pędach, których wierzchołki unoszą się ku górze. Liście są drobne igiełkowato-łuskowate ustawione nakrzyżlegle. Korzenie wrzosu tworzą mikoryzę erikoidalną ze strzępkami grzybni.
Charakterystyczne dla roślin wrzosowatych dzwonkowate kwiaty mogą mieć barwę białą, lila lub różową. Zebrane są w gęste, wydłużone groniaste kwiatostany, są obupłciowe, rozwijają się już w lipcu i kwitną do końca września. Zapylane są przez pszczoły, trzmiele i duże bzygowate. Kwiaty są dość trwałe, po zapyleniu zasychają i pozostają na zimę na roślinie. Owoce tworzą się we wrześniu-październiku, mają postać torebki otwierającej się czterema klapami z których wysypują się czerwonawe, drobne nasiona.
Wrzosy lubią ubogą, piaszczystą i kwaśną glebę. Rosną w suchych borach sosnowych, na jałowych łąkach, zrębach, wrzosowiskach, torfowiskach, unikają gleb żyznych i wapiennych. Występują w niemal całej Europie oraz północnej Afryce i Azji po pasmo Uralu. Wymagają stanowisk słonecznych, w cieniu zamierają. Wrzosowiska w Polsce to zbiorowiska krzewinkowe z dominacją wrzosu tworzące się często na poligonach wojskowych. W Polsce najbardziej znane są wrzosowiska – Mostówka niedaleko Wyszkowa, Cedyńskie w dolinie dolnej Odry i Kłomińskie na terenie gminy Borne Sulinowo – przyciągające co roku licznych miłośników przyrody i przepięknych widoków.
Wyhodowano wiele odmian wrzosów różniących się kolorem, wielkością kwiatów i siłą wzrostu. Wrzosy ogrodowe mogą kwitnąć już od czerwca aż do końca listopada. Szczególnie popularne są obecnie wrzosy pączkowe, których kwiaty nie rozwijają się do końca i pozostają w fazie pąków. Wrzos pospolity można rozmnażać z nasion – w tym celu uschnięte kwiatostany z nasionami ścina się i układa na skrzynkach wypełnionych mieszaniną piasku i kwaśnego torfu. Nasiona same się rozsieją, nie należy jedynie dopuścić do przeschnięcia podłoża. Można również rozmnażać wrzosy poprzez tworzenie sadzonek półzdrewniałych z wierzchołkowych części pędu. Pobieramy je w lipcu-wrześniu i wkładamy do skrzynek z podłożem przygotowanym jak do wysiewu nasion.
Ale wrzosy to nie tylko rośliny ozdobne, lecz także cenione rośliny lecznicze i kosmetyczne. W tym celu wykorzystuje się kwiaty (Flos Callunae lub Flos Ericae) lub ziele (Herba Callunae). Kwiaty zrywa się ręcznie, ziele ścina na początku kwitnienia. Surowce te są bogate we flawonoidy (kwercytryna, mirycytryna), garbniki, śluzy oraz szereg innych metabolitów dzięki którym wykazują działanie przeciwzapalne, moczopędne, uspokajające i antyseptyczne. Pobudzają również łaknienie przy braku apetytu, dobrze działają też na zaburzenia trawienia, kamicę, zapalenie pęcherza i dróg moczowych.
Ponadto roślina ta jest pożytkiem dla pszczół (pyłek i nektar) a miód wrzosowy jest bardzo aromatyczny o słodko-gorzkim smaku. Pędy wrzosu są również cennym pokarmem dla owiec i jeleni szczególnie zimą.
Kiedyś używano wrzosów do barwienia wełny na żółto, przyciemniania skór, gacenia domów, krycia dachów, wypełniania materacy, na opał lub jako substytut herbaty. Celtowie używali wrzosu wraz z mlekiem do przyrządzania napojów odurzających natomiast Szkoci do warzenia piwa.
Wrzos pospolity to roślina magiczna – sadzona na cmentarzach, zrywana przez czarownice, zwykłym śmiertelnikom (szczególnie kobietom) miała dawać ochronę przed przemocą fizyczną i psychiczną. Wierzono, że spalanie wrzosu sprowadza deszcz. Ziele wrzosu wchodziło w skład tzw. bukietu Matki Boskiej święconego w kościele 15 sierpnia (święto Matki Boskiej Zielnej). Taki bukiet miał za zadanie chronić domowników przed nieszczęściem, a zasuszone rośliny z niego pochodzące miały szczególne, lecznicze właściwości.
Sen o wrzosie zwiastuje szczęście, długie, spokojne, dostatnie życie, chyba że są to wrzosy suche – oznaczają wtedy, że nasze marzenia nie mają szans na spełnienie.
Zapraszamy do obejrzenia kwitnących wrzosów w Kolekcji Flory Polski – na wrzosowisku w lasku limbowym oraz po północnej stronie naszych Pienin 😊
Magdalena Bederska-Błaszczyk
Wybrana Literatura:
Nowiński M.1980. Dzieje upraw i roślin leczniczych. PWRiL
Polakowska M., 1982. Leśne Rośliny Zielarskie. PWRiL
Hrynkiewicz-Sudnik J., Sękowski B., Wilczkiewicz M. 1987. Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych 3. PWN Warszawa
Grochowski W., Grochowski A. 1994.Leśne grzyby owoce i zioła. Zbiór i wykorzystanie. PWRiL Warszawa
Grau J., Jung R., Munker B. 1996. Zioła i owoce leśne. Leksykon Przyrodniczy. Świat Książki.
Seneta W., Dolatowski J., Zieliński J. 2002. Wydanie V. PWN Warszawa
Szary A. 2013. Tajemnice bieszczadzkich roślin wczoraj i dziś. Wydawnictwo Carpathia
Kujawska M., Łuczaj Ł., Sosnowska J., Klepacki P. 2016. Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Słownik Adama Fishera. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
Sudnik-Wójcikowska B., OrczewskaA. 2018. Rośliny Polski. Oficyna Wydawnicza Multico
Diaz J. 2020. Plant witchery. Discover the Sacred Language, Wisdom, and Magic of 200 Plants. Hay House. INC
Witkowska-Żuk L. 2021. Atlas roślinności lasów. Oficyna Wydawnicza Multico
Ksiega-snu.pl
