Profesor Jerzy Puchalski – dzieło i osoba – jubileusz 50-lecia pracy zawodowej

Przemówienie dra Pawła Kojsa, dyrektora Śląskiego Ogrodu Botanicznego, podczas sesji jubileuszowej, która odbyła się w ramach 50. Zjazdu Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce w dniu 17 czerwca 2021 r. w Bydgoszczy.

Mam ogromny zaszczyt przybliżyć Państwu postać dla środowiska ogrodów botanicznych niezmiernie ważną, a w perspektywie ostatnich dekad wyjątkową, która niedawno obchodziła jubileusz 50-lecia pracy zawodowej – Prof. dr. hab. Jerzego Puchalskiego.

50 lat pracy zawodowej, w całości związanej z zakładaniem, rozwojem i przez blisko trzy dekady prowadzeniem Ogrodu Botanicznego Polskiej Akademii Nauk, a także rozwojem środowiska ogrodów botanicznych w Polsce i w Europie, to jubileusz szczególny. W trakcie tego wystąpienia nie sposób wymienić wszystkie osiągnięcia Pana Profesora (samo ich wymienienie zajmuje niemal godzinę, a wraz z ich krótką charakterystyką ponad trzy). Dlatego oczywistym jest to, że wybrane przeze mnie epizody z życia zawodowego Pana Profesora nie oddadzą nawet drobnej części jego dokonań i zasług. Wybór zdarzeń, faktów i kontekstów przywołanych w moim wystąpieniu jest oczywiście subiektywny, ale nie przypadkowy.

Profesora Jerzego Puchalskiego poznałem blisko 25 lat temu (w 1996 roku) przy okazji starań związanych z utworzeniem Śląskiego Ogrodu Botanicznego w Mikołowie. Borykaliśmy się wówczas z licznymi problemami, których tylko część była związana z ekonomiczną sytuacją, w jakiej wówczas znajdowała się polska gospodarka. Krótko mówiąc, nie było wówczas na Śląsku ani woli, ani wiary w to, że w czasie kiedy wiele instytucji borykało się z problemami finansowymi, a wiele innych było z tych samych powodów zamykanych, może powstać nowy ogród botaniczny. Wiedząc o tym, że najlepszym momentem do tworzenia rzeczy nowych są głębokie kryzysy, niewielki zespół wywodzący się z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach i Klubu Ekologicznego oddziału górnośląskiego poszukiwał wsparcia wszędzie, gdzie było to możliwe. Trochę w desperacji, a trochę licząc na to, że ewentualne wsparcie ze strony poważnej instytucji naukowej pozwoli nam na rozpoczęcie budowy nowego ogrodu botanicznego, zwróciliśmy się o pomoc między innymi do Ogrodu Botanicznego Polskiej Akademii Nauk. Napisaliśmy list z prośbą o wsparcie i (jednak) ku naszemu zaskoczeniu odezwał się do nas dyrektor Ogrodu Botanicznego Polskiej Akademii Nauk – dr hab. Jerzy Puchalski. Dla środowiska ogrodów botanicznych był już wówczas postacią bardzo znaczącą, ale cały czas systematycznie budującą swoją siłę społeczną zarówno w kraju, jak i za granicą. Decyzję o przyjeździe na Śląsk podjął bardzo szybko i zaangażował w całą sprawę znaczące osoby po stronie Akademii, m.in. ówczesnego przewodniczącego II Wydziału Nauk Biologicznych prof. Tadeusza Chojnackiego oraz dwóch członków Akademii ze Śląska: prof. Mieczysława Chorążego i prof. Kornela Gibińskiego. Jeszcze w tym samym roku, 1997, doszło do spotkania w sprawie utworzenia ogrodu botanicznego, najpierw w Katowicach, następnie w Warszawie. Zaangażowanie Prof. Jerzego Puchalskiego w budowę Śląskiego Ogrodu Botanicznego okazało się w kolejnych latach kluczowe i doprowadziło najpierw do utworzenia w 1998, w ramach ogrodu botanicznego Polskiej Akademii Nauk, Pracowni Bioróżnorodności Górnego Śląska w Mikołowie, a następnie w 2003 roku powołania Związku Stowarzyszeń – Śląski Ogród Botaniczny w Mikołowie. Właśnie w tym czasie poznałem Pana Profesora Jerzego Puchalskiego jako osobę o dużej wyobraźni, patrzącą na wydarzenia z szerokiej perspektywy, precyzyjnie planującą kolejne działania, a dodatkowo o ogromnym talencie organizacyjnym. Jeśli nie wiedziałbym wówczas o równolegle rozwijającej się karierze naukowej Pana Profesora, uznałbym go za niezmiernie utalentowanego i sprawnego menadżera precyzyjnie kontrolującego relacje z przełożonymi i doskonale budującego sieci kontaktów (networking) pozwalających realizować bardzo trudne i ambitne zadania. Jednak ta działalność nie była w jego całej karierze dominująca i stanowiła uzupełnienie jego prawdziwej pasji, jaką była szeroko pojęta ochrona konserwatorska roślin.

Na pewno spotkanie Profesora Puchalskiego miało dla mnie i dla całego naszego zespołu ogromne znaczenie i w dużej mierze wpłynęło na kolejne nasze zawodowe wybory. Pan Profesor towarzyszy Śląskiemu Ogrodowi Botanicznemu w Mikołowie do dnia dzisiejszego, obecnie jako przewodniczący Rady Naukowej.

Nie jesteśmy jednak na mapie ogrodów botanicznych w Polsce jedyną instytucją, w powstaniu której Profesor Puchalski osobiście odegrał znaczącą rolę. Jego działania na przestrzeni ostatnich 20 lat, w tym siedemnastu jako przewodniczącego Rady Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce, zmieniły nasze środowisko w zasadzie całkowicie. W czasie, kiedy Prof. Jerzy Puchalski pełnił tę funkcję, do Rady dołączyło kilkanaście nowych ogrodów botanicznych i arboretów, tworząc bardzo różnorodną mozaikę instytucji naukowych, samorządowych, zarządzanych przez Lasy Państwowe, stowarzyszenia i osoby fizyczne. Aby jednak zrozumieć tak niecodzienną, otwartą, inkluzywną postawę Profesora Jerzego Puchalskiego, warto spojrzeć na wydarzenia, które go ukształtowały i wybory, których sam musiał dokonać. A wybory te nie były łatwe.

Jerzy Puchalski urodził się 5 sierpnia 1947 roku w Warszawie. W latach 1965-1970 studiował w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie na Wydziale Technologii Żywności. W 1970 roku uzyskał tytuł zawodowy magistra inżyniera technologii żywności. Bezpośrednio po skończeniu studiów z dniem 1 lipca 1970 roku podjął pracę w Pracowni Zasobów Genowych Roślin Uprawnych powołanej w tym samym roku przy Zakładzie Genetyki Roślin PAN, której zadaniem było stworzenie podstaw do utworzenia przez Polską Akademię Nauk nowej placówki naukowej – Ogrodu Botanicznego w Powsinie.

Żeby przybliżyć ten czas, poproszę Państwa, żebyście wyobrazili sobie kontekst społeczno-historyczny początku lat 70. Ostatnie lato ery Gomułki. Niewielu obywateli i niewiele obywatelek spodziewa się dramatycznego wzrostu o 36 procent cen dżemów i powideł, które zostaną zadekretowane przez biuro polityczne PZPR 30 listopada 1970 roku. W związku z podwyżkami cen żywności na północy Polski wkrótce wybuchną protesty, strajki i zamieszki trwające od 14-22 grudnia, które zostaną brutalnie stłumione.

20 grudnia 1970 roku I sekretarzem PZPR zostaje Edward Gierek (robotnik mówiący po francusku, społecznik i wolontariusz, który w ramach jednego z czynów partyjnych, już pod koniec swojej dekady, posadzi dąb w Ogrodzie Botanicznym PAN w alei 50-lecia PRL), który za pożyczki z zachodu przez kolejne 10 lat próbuje wybudować nad Wisłą drugą Japonię. Jeszcze nie wie, że do zbudowania Japonii potrzebni są Japończycy i niepotrzebny jest Wielki Brat. Ja mam wówczas 2 lata i 2 dni, wkrótce urodzi się mój brat Rafał i umrze mój dziadek Rafał… Właśnie wtedy na przełomie 1970 i 1971 na scenę zawodową wchodzi mgr Jerzy Puchalski.

Wróćmy jednak do Pracowni Zasobów Genowych Roślin Użytkowych, która czasowo była zlokalizowana w Skierniewicach na tzw. Sabedianach, gdzie istniał założony przez nestora polskiej genetyki roślin prof. Edmunda Malinowskiego Ośrodek Badań Genetycznych. W latach 1970-1974 Jerzy Puchalski, jako asystent, a potem starszy asystent, prowadził badania nad wykorzystaniem izoenzymów w taksonomii gatunków i odmian Secale. Brał także udział w rozwoju tej pracowni i stworzeniu podstaw badawczych dla Ogrodu Botanicznego PAN. Ogród Botaniczny został utworzony przez Polską Akademię Nauk z dniem 1 lipca 1974 roku, a Jerzy Puchalski wraz z innymi pracownikami byłej Pracowni ZGRU został włączony służbowo do tej nowej placówki.

Zabiorę Państwa znowu na moment do 1 lipca1974 roku. Cała Polska jest wówczas w euforii. Co prawda powodem tej euforii nie było oficjalne powołanie Ogrodu Botanicznego PAN, a wygrany mecz z Jugosławią 2:1, co oznaczało wejście Polski do półfinału MŚ 74, ale korelacja miejsca, czasu i wydarzeń niezmiernie budująca, jednocześnie dobrze ilustrująca czas wstawania z kolan po erze gomułkowskiej, czas propagandy sukcesu, czas wielkich modernizacyjnych przedsięwzięć ery gierkowskiej, nie zawsze sensownych, ale zawsze spektakularnych.  No i jak tu wierzyć, że nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki…

Magistrowi Puchalskiemu powierzono kierowanie Pracownią Taksonomii Eksperymentalnej, prowadzącą szerokie badania biochemiczne, fizjologiczne i anatomiczne nad roślinami. Jerzy Puchalski pełnił też funkcję sekretarza Rady Naukowej Ogrodu Botanicznego PAN powołanej w 1975 roku. W 1977 roku Porfesor wyjechał na 18-miesięczny staż naukowy na Uniwersytecie Cornella w USA w ramach polsko-amerykańskiej wymiany naukowej organizowanej przez Brethren Church. Prowadził tam badania nad taksonomią i filogenezą gatunków roślin warzywnych z rodzaju Cucumis i Cucurbita. Po powrocie do kraju włączył się w prace organizacyjne przy rozwoju Ogrodu Botanicznego PAN w Powsinie. Dalej w latach 1978–1981 pełnił funkcję kierownika Pracowni Taksonomii Eksperymentalnej przekształconej potem w Pracownię Taksonomii i Struktury Roślin. W 1982 roku uzyskał stopień naukowy doktora nauk przyrodniczych nadany przez Radę Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. W tym samym roku Polska Akademia Nauk powierzyła dr. Jerzemu Puchalskiemu funkcję zastępcy dyrektora ds. naukowych Ogrodu Botanicznego PAN, którą pełnił przez 7 lat. W tym czasie znacznemu rozwojowi uległa działalność badawcza Ogrodu. Wprowadzone zostały nowe kierunki jak biofizyka, genetyka czy kultury tkankowe. Działalność badawcza finansowana była najpierw z problemu międzyresortowego PAN, a potem z Centralnego Programu Badań Podstawowych PAN, które Ogród Botaniczny koordynował. Brały w nich udział inne ogrody botaniczne i instytucje naukowe realizujące badania nad różnorodnością gatunków flory i zasobami genetycznymi roślin uprawnych. Dr Jerzy Puchalski pełnił w tych projektach CPBP funkcję sekretarza zespołu koordynacyjnego. W ostatnich dwóch latach programu 1989–1990 CPBP 0.5.04 Polska Akademia Nauk powierzyła dr. Jerzemu Puchalskiemu funkcję kierownika tego programu. W 1980 roku Jerzy Puchalski rozpoczął bardzo szeroką współpracę z ośrodkami amerykańskimi zajmującymi się zasobami genowymi żyta. W latach 1980–2015 był kierownikiem aż ośmiu projektów finansowanych przez Departament Rolnictwa USA. Szczególnie ścisłą współpracę Jerzy Puchalski prowadził z Narodowym Centrum Zachowania Zasobów Genowych Roślin USA w Fort Collins w Stanie Kolorado – największym bankiem genów na świecie. Prace te umożliwiły stworzenie wspólnej polsko-amerykańskiej kolekcji zasobów genowych Secale uważanej za światową kolekcję wiodącą tej rośliny w skali światowej.

W marcu 1989 roku, w związku ze śmiercią dotychczasowego dyrektora Ogrodu Botanicznego PAN prof. Bogusława Molskiego, Polska Akademia Nauk powierzyła dr. Jerzemu Puchalskiemu pełnienie obowiązków dyrektora tej placówki naukowej do dnia 30 czerwca 1990 roku. W tym czasie udało mu się przeprowadzić bardzo głęboką restrukturyzację Ogrodu oraz doprowadzić 12 maja 1990 roku do jego otwarcia do zwiedzania publicznego. Z dniem 1 lipca 1990 roku dr Jerzy Puchalski, w wyniku przeprowadzonego konkursu, zaczął pełnić funkcję dyrektora tej placówki naukowej. Po tym okresie udało się rozwinąć działalność badawczą, utworzyć nowe kolekcję roślinne oraz wykonać wiele prac inwestycyjnych.

W 1994 roku Jerzy Puchalski uzyskał stopień naukowy doktora habilitowanego nauk rolniczych nadany przez Radę Wydziału Rolniczego Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie. W wyniku kolejnych konkursów na dyrektora Jerzy Puchalski pełnił funkcję dyrektora tej placówki naukowej do końca lutego 2017 roku. Kierował także Zakładem Oceny i Ochrony Różnorodności Roślin prowadzącym badania nad ochroną zagrożonych gatunków roślin oraz nad zasobami genowymi Secale i Malus.

Jerzy Puchalski kierował w tym zakresie wieloma projektami krajowymi i międzynarodowymi. Z jego inicjatywy w 1992 roku powstał kriogeniczny bank nasion flory Polski, co dało podstawę do realizacji kilku projektów Unii Europejskiej. W projekcie ENSCONET – Europejskiej Sieci Banków Nasion Roślin Rodzimych (2004-2009) był członkiem zespołu koordynacyjnego projektu oraz liderem głównej grupy badawczej „Seed Curation”, w której brały udział 24 ogrody botaniczne z 17 krajów UE. Potem z jego inicjatywy realizowane były kolejne projekty konserwatorskie nad ochroną ex situ zagrożonych i rzadkich gatunków naszej flory: FlorNatur, FlorNatur ROBiA, a ostatnio FlorIntegral.

W 2009 roku Prezydent RP nadał Jerzemu Puchalskiemu tytuł naukowy profesora nauk rolniczych.

Profesor Jerzy Puchalski ma bardzo znaczący dorobek w zakresie badań i ochrony bioróżnorodności. Jego osiągnięcia w tym zakresie powodowały, że był wybierany do wielu znaczących organizacji międzynarodowych i krajowych. W latach 1993–2007 był członkiem dwóch grup eksperckich Rady Europy związanych z ochroną flory europejskiej. W tzw. Grupie Ekspertów ds. Roślin Konwencji Berneńskiej w latach 2001–2007 pełnił funkcję przewodniczącego tej prestiżowej organizacji. Od 2004 roku był powoływany przez UNEP (Unated Nations Environment Programm) jako ekspert ds. konwencji o różnorodności biologicznej.

Przez kilka kadencji Profesor Jerzy Puchalski był członkiem rad naukowych: Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku, Instytutu Ochrony Środowiska w Warszawie, Leśnego Banku Genów Kostrzyca, Ogrodu Botanicznego UAM w Poznaniu, Ogrodu Zoologicznego w Warszawie i Śląskiego Ogrodu Botanicznego w Mikołowie (w której od początku pełnił funkcję przewodniczącego). Obecnie jest przewodniczącym Rady Naukowej PAN Ogrodu Botanicznego – CZRB w Powsinie. Profesor był także wybierany członkiem komitetów naukowych PAN: Botaniki (przez pięć kadencji) oraz Fizjologii, Genetyki i Hodowli Roślin.

W roku 1996 minister rolnictwa powołał Jerzego Puchalskiego w skład Rady ds. Ochrony Roślinnych Zasobów Genowych, która koordynowała wszystkie działania w zakresie oceny i ochrony zasobów roślinnych w Polsce. Był członkiem tej rady aż do 2019 roku.

Bardzo ważna część działalności Profesora, wspomniana już na wstępie, jest związana z ogrodami botanicznymi w Polsce, w Europie i na świecie. W środowisku tym był prawdziwym autorytetem. W latach 1992–2019 był członkiem organów zarządzających Radą Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce. W latach 1996–2010 był przewodniczącym Rady, a w latach 1992–1996 i 2011–2019 wiceprzewodniczącym lub wiceprezesem zarządu. Przez 16 lat (2003–2019) był przedstawicielem polskich ogrodów botanicznych w Europejskim Konsorcjum Ogrodów Botanicznych. Pełnił również ważną funkcję w światowej organizacji ogrodów botanicznych. W latach 2004–2017 był wybierany do zaszczytnego grona członków Międzynarodowej Rady Doradców BGCI, jako przedstawiciel 19 krajów Europy Wschodniej i Środkowej. W latach 1992–2007 był redaktorem naczelnym czasopisma naukowego Polskiego Towarzystwa Botanicznego pt. „Biuletyn Ogrodów Botanicznych, Muzeów i Zbiorów” (wydawanego jako rocznik), który z jego inicjatywy stał się nowym tytułem dla środowiska ogrodów botanicznych. Profesor Jerzy Puchalski miał duży wkład w rozwój swojego macierzystego Ogrodu Botanicznego PAN w Powsinie, ale odegrał też dużą rolę w tworzeniu nowych ogrodów botanicznych, zwłaszcza Śląskiego Ogrodu Botanicznego w Mikołowie, a także Arboretum Bramy Morawskiej w Raciborzu, Ogrodu Botanicznego GeoNatura w Kielcach i Ogrodu Botanicznego „Podlaski Ogród Ziołowy” w Korycinach.

Profesor Jerzy Puchalski był także organizatorem licznych konferencji krajowych i międzynarodowych, związanych głównie z działalnością banków genów oraz ogrodów botanicznych.
Profesor Jerzy Puchalski był wielokrotnie nagradzany i wyróżniany za swoje osiągnięcia odznaczeniami państwowymi, medalami oraz nagrodami naukowymi.

***

Na zakończenie chciałbym podzielić się z Państwem moją refleksją na temat Pana Profesora jako osoby.

W relacji Pan Profesor Jerzy Puchalski jest wymagający i oczekuje od współpracowników pełnego zaangażowania w to, co robią. Wówczas nawet jeśli pojawią się jakieś problemy, można liczyć na jego pełne i bezwarunkowe wsparcie. Uczulony jest na wszelkie formy kombinowania i oszukiwania. Podobnie traktuje wszelkie próby wymuszania, manipulacji, oznaki nieżyczliwości i nierzetelności. W tym zakresie ma rozwinięty szósty zmysł. W takich sytuacjach szybko traci zainteresowanie współpracą i właściwie relacja taka natychmiast ustaje. W trakcie wielu lat współpracy poznałem Pana Profesora jako osobę otwartą, życzliwą, a jednocześnie niezmiernie przenikliwą, precyzyjnie planującą działania, znakomicie antycypującą ryzyka i szanse rozwojowe, doskonałego organizatora różnego rodzaju wydarzeń, ale przede wszystkim serdecznego i dobrego Człowieka.

Jurku, przyjmij ode mnie serdeczne podziękowania za wszystko, co od Ciebie przez te ćwierć wieku otrzymałem, a od całej społeczności Śląskich Ogrodów Botanicznych ogromne wyrazy wdzięczności za Twój czas, poświęcenie i zaangażowanie w budowę i rozwój ogrodów w Mikołowie i Radzionkowie.

Paweł Kojs