W opisach roślin można trafić na pojęcie „relikt” i nie za bardzo wtedy wiadomo, co to tak naprawdę oznacza? Czy jest to jakiś stary gatunek, czy może jakiś szczątkowy, rzadki lub w ogóle już nie istniejący roślinny dinozaur? Słowo relikt pochodzi z języka łacińskiego, gdzie reliquum oznacza tyle co „pozostałość” lub „przeżytek”. Definicje książkowe opisują relikt jako gatunek lub inny takson (najczęściej jednak gatunek), który w minionych okresach geologicznych był bardziej rozpowszechniony (zarówno liczebnie jak i obszarowo) a wskutek zmian o różnej etiologii (powodujących zmiany warunków siedliskowych) zajmuje obecnie nieliczne stanowiska.
Bardzo często relikty nazywa się ewolucyjnymi, filogenetycznymi, systematycznymi lub „żywymi skamieniałościami”, ponieważ w niewielkim stopniu różnią się one morfologicznie od swoich przodków. Przykładem może być miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba), który jest drzewem nagozalążkowym lecz liściastym. Pochodzi z Chin, a obecnie jest znany i sadzony w wielu miejscach na świecie.
Literatura podaje różnorodne rodzaje reliktów i dzieli je stosując różne kryteria, najczęściej dotyczące okresu geologicznego, w którym powstały. I tak mamy:
Relikty trzeciorzędowe:
Trzeciorzęd to starszy okres ery kenozoicznej trwający w przybliżeniu od 65 mln do 1,8 mln lat wstecz. Nastąpił wtedy rozwój roślinności okrytozalążkowej. Dzieli się go na okresy: eocen, oligocen, miocen, pliocen. Relikty trzeciorzędowe to takie gatunki, których szczątki kopalne datuje się na te okresy lub takie, których szczątków nie znaleziono, ale przypuszcza się, że mogły żyć w trzeciorzędzie (przed epoką lodową). Przykładem jest azalia pontyjska (Rhododendron luteum) znana dzisiaj z jednego stanowiska na terenie naszego kraju (rezerwat Kołacznia w województwie podkarpackim), ale jej szczątki zostały odnalezione na terenie Karpat. Podobnie jest z leszczyną południową (Corylus maxima), obecnie nie występuje ona w Polsce na stanowiskach naturalnych, jednak obecność jej szczątków kopalnych odkryto na terenie naszego kraju. Z kolei kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum), występujący dzisiaj na terenie Grecji, Albanii, Macedonii i Bułgarii, w okresie trzeciorzędu lub nawet wcześniej występował naturalnie w Europie, również w Polsce.
Relikty glacjalne:
Relikty glacjalne to szeroka grupa obejmująca gatunki rosnące zarówno w plejstocenie (plejstocen to starsza epoka czwartorzędu trwająca mniej więcej od 2,58 mln do 11,7 tys. lat temu) jak i we wczesnym holocenie (który nastąpił po plejstocenie i trwa do dzisiaj). Plejstocen nazywany jest epoką lodową, ponieważ występowały wtedy cyklicznie zlodowacenia (okresy glacjalne) oraz ocieplenia (okresy interglacjalne). Tak też dzielimy relikty plejstoceńskie: na glacjalne, interglacjalne i postglacjalne (już z holocenu). W okresie zlodowacenia gatunki migrowały na południe, gdzie zdołały przetrwać w miejscach o bardzo specyficznych warunkach siedliskowych, np. w chłodnym piętrze subalpejskim lub alpejskim (u nas głównie w Tatrach i Karkonoszach) lub na torfowiskach (na Pomorzu i Pojezierzach).
W Polsce najczęściej spotyka się relikty polodowcowe. Nastanie zlodowacenia doprowadziło do tego, że tereny przed czołem lodowca zostały zasiedlone przez gatunki arktyczne, które znacznie powiększyły wtedy swój zasięg. W Europie królowała wtedy roślinność w typie tundry. Pod koniec epoki lodowej, wraz z przyjściem ocieplenia, gatunki te wycofały się na północ Europy, zmniejszając swój zasięg.
Szczególnie bogata w gatunki reliktowe jest flora Karkonoszy, gdzie wykształciła się tzw. karkonoska tundra powstała po ostatnim zlodowaceniu. Na terenie tych gór możemy spotkać takie gatunki jak: malina moroszka (Rubus chamaemorus), wierzba lapońska (Salix lapponum), skalnica śnieżna (Micranthes nivalis), zimoziół północny (Linnaea borealis), gnidosz sudecki (Pedicularis sudetica), skalnica śnieżna (Micranthes nivalis) czy brzoza karłowata (Betula nana).
W Tatrach również spotkamy relikty polodowcowe m.in. takie jak: dębik ośmiopłatkowy (Dryas octopetala), wierzba żyłkowana (Salix reticulata), ostróżka tatrzańska (Delphinium oxysepalum) czy skalnica tatrzańska (Saxifraga wahlenbergii).
Relikty górskie, które dziś żyją w rozproszeniu na przedpolu Karpat w Polsce z okresu lodowego to m.in. skalnica gronkowa (Saxifraga aizoon), kozłek trójlistkowy (Valeriana tripteris), omieg górski (Doronicum austriacum), goryczka wiosenna (Gentiana verna), szafran spiski (Crocus scepusiensis).
W Polsce północnej, na Suwalszczyźnie i Podlasiu, po chłodnym okresie holocenu pozostały gatunki reliktowe w zbiornikach wodnych i na torfowiskach – grążel drobny (Numphar pumila), brzoza niska (Betula humilis), zimoziół północny (Linnaea borelis), wierzba lapońska (Salix lapponum), wierzba borówkolistna (S. myrtilloides), fiołek torfowy (Viola epipsila), wielosił błękitny (Polemonium caeruleum), chamedafne północna (Chamaedaphne calyculata), skalnica torfowiskowa (Saxifraga hirculus).
Relikty glacjalne to nie tylko gatunki z okresów zimnych, rośliny pochodzenia górskiego lub arktycznego, ale również gatunki stepowe, które wędrowały w okresach interglacjalnych (ciepłych) a następnie zostały odcięte od naturalnego obszaru występowania. Do reliktów kserotermicznych (stepowych) z okresów panowania klimatu suchego zalicza się miłka wiosennego (Adonis vernalis), wisienkę karłowatą (Prunus fruticosa), ostnicę Jana (Sipa pennata) oraz len złocisty (Linum flavum).
Zasięgi reliktowe roślin zmieniają się poprzez długotrwałe zmiany klimatyczne, zmiany siedlisk (erozja), warunków edaficznych (glebowych) czy zmiany w oddziaływaniu na siebie poszczególnych gatunków (procesy ewolucyjne).
Wyróżnianie są także relikty wędrujące: gatunki, które przeszły w sposób naturalny z terenów historycznie starszych na tereny młodsze (rozszerzenie zasięgu) np. cieszynianka wiosenna (Hacquetia epipactis), która po ustąpieniu lodowca przez Bramę Morawską wkroczyła na teren Polski.
Reliktowość możemy odnosić nie tylko do poszczególnych gatunków lecz również zbiorowisk np. lasków limbowych i sosnowych rosnących w Tatrach. W okolicy wodospadu Szklarki i Góry Chojnik w Karkonoszach znajduje się stanowisko reliktowego suboceanicznego boru sosnowego, który tworzy sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) z domieszką świerka pospolitego (Picea abies), buka zwyczajnego (Fagus sylvatica), jarzębu pospolitego (Sorbus aucuparia) i brzozy brodawkowatej (Betula pendula), w okolicy Szczelińca w Górach Stołowych rosną sosnowo-brzozowe laski naskalne z bażyną czarną (Empetrum nigrum). Po ustąpieniu lodowców i ekspansji świerka formacje te zajmują niewielkie powierzchnie.
Gatunki i zbiorowiska reliktowe są niezwykle cenne przyrodniczo, często są to, na równi z endemitami, rzadkie, zagrożone wyginięciem taksony, które nadają siedliskom florystyczną tożsamość. Warto je poznawać, podziwiać i chronić.
Bibliografia:
Szafer W. 1964. Ogólna geografia roślin. PWN
Podbielkowski Z. 1991. Geografia roślin. WSiP. Warszawa.
Medwecka-Kornaś A. 2002. Geografia roślin. PWN
Przewoźnik L. 2013. Rośliny Karkonoskiego Parku Narodowego. Wydawnictwo Karkonoskiego Parku Narodowego. Jelenia Góra
Knapik R., Raj A. (red). 2014. Przyroda Karkonoskiego Parku Narodowego.
Kącki Z., Szymura M., Świerkosz K., Swacha G., Pender K. 2018. Roślinność Parku Narodowego
Gór Stołowych. Góry Stołowe – przyroda i ludzie, Wydawnictwo Parku Narodowego Gór Stołowych
Walas Ł. 2021. Kosmos. Problemy nauk biologicznych. Tom 70, numer 1: 27-34
Magdalena Bederska-Błaszczyk
